Οι Δώδεκα Μήνες

Ιανουάριος

Η ιστορία του Ιανουαρίου που είναι σήμερα ο πρώτος μήνας του έτους και έχει διάρκεια 31 ημέρες, αρχίζει γύρω στο 700 π.Χ. όταν ο δεύτερος – μετά τον Ρωμύλο – βασιλιάς της Ρώμης, ο Νουμάς Πομπίλιος (715-672 π.Χ.) τον πρόσθεσε ως ενδέκατο μήνα στο έως τότε δεκάμηνο έτος των Ρωμαίων. Τότε, ο πρώτος μήνας του έτους ήταν ο Μάρτιος. Ο μήνας της εαρινής ισημερίας.

Ο Ιανουάριος (Januarius) οφείλει την ονομασία του στον διπρόσωπο Θεό των Ρωμαίων Ιανό (Janus), επώνυμο Θεό της θύρας (Janua), πρώτο βασιλιά του Λατίου και Θεό των Θεών. Ο Ιανός, που ο Νουμάς καθιέρωσε τη λατρεία του, ήταν ο Θεός της κάθε αρχής, της έναρξης των πολεμικών επιχειρήσεων και των μεγάλων έργων. Κατά την παράδοση, ο πέμπτος βασιλιάς της Ρώμης, ο Ετρούσκος Ταρκύνιος ο Πρεσβύτερος, (Tarquinius Priscus, 616-578 π.Χ.) όρισε να αρχίζει το ημερολογιακό έτος από τον Ιανουάριο, επειδή κατά τον μήνα αυτόν γιορταζόταν ο Θεός Ιανός, ο Θεός της κάθε αρχής, επομένως και του έτους. Μετά την αποπομπή όμως της δυναστείας των Ετρούσκων το 510 π.Χ., έπαψε αυτή η ημερολογιακή μεταρρύθμιση.

Στη συνέχεια με την πάροδο των χρόνων και για διάφορους λόγους, η πρώτη του έτους μεταφέρθηκε από την εαρινή ισημερία στο χειμερινό ηλιοστάσιο και τελικά γύρω στο 153 π.Χ. ο Ιανουάριος καθιερώθηκε ως ο πρώτος μήνας του πολιτικού έτους. Ο λαός στην αρχαία Ρώμη, ονόμαζε τον Ιανουάριο και "Quirinalis" από το "Quirinus" (Ενυάλιος) ιδιαίτερη προσωνυμία του Ιανού αλλά και του Άρη ως Θεού του πολέμου ή από την τιμητική προσηγορία του μετά θάνατον θεοποιηθέντος Ρωμύλου.
Η Γη βρίσκεται στο περιήλιο της τροχιάς της (το πλησιέστερο σημείο στον Ήλιο) 11 ημέρες μετά το χειμερινό ηλιοστάσιο, δηλαδή στις 2 Ιανουαρίου. Θεωρούμε όμως μάλλον απίθανο να ορίστηκε η αρχή του έτους την 1η Ιανουαρίου λόγω αυτού του αστρονομικού γεγονότος. Ωστόσο στην αρχαία Ρώμη, την 1η Ιανουαρίου γινόταν η ανάδειξη των ετήσιων Υπάτων και των Πραιτώρων και οι Καλένδες του Ιανουαρίου ήταν αφιερωμένες στο Θεό Ιανό.

Μολονότι ως αρχή του έτους είχε οριστεί ήδη από το 153 π.Χ. η 1η Ιανουαρίου, πολλοί αρχαίοι λαοί τοποθετούσαν την έναρξη του έτους είτε στην εαρινή ισημερία (21 Μαρτίου), είτε στο θερινό ηλιοστάσιο (21 Ιουνίου).

Πολύ αργότερα, τουλάχιστον από τον 10 μ.Χ. αιώνα και μετέπειτα, καθιερώθηκε βαθμιαία στην Ευρώπη ως αρχή του πολιτικού έτους η 1η Ιανουαρίου.

Στη Ρώμη, τη δεύτερη μέρα του Ιανουαρίου πανηγυρίζονταν στις τριόδους της πόλης τα Compitalia προς τιμή των Λαρήτων (lares), των Θεοτήτων που προστάτευαν τις οδούς, τους αγρούς και τις οικίες, ενώ στις 9 του ίδιου μήνα εορτάζονταν προς τιμή του Ιανού τα Αγωνάλια ή Αγκονάλια (Agonalia) τα οποία πανηγυρίζονταν άλλες τρεις φορές κατά τη διάρκεια του έτους.

Στις 17 Μαρτίου προς τιμή του Άρη, στις 21 Μαΐου προς τιμή του Βήδιου και στις 11 Δεκεμβρίου προς τιμή Γήϊνων Θεοτήτων.
Στις 30 Ιανουαρίου (αλλά και στις 4 Ιουλίου) γιορταζόταν στη Ρώμη η Θεά Ειρήνη με αγώνες και δημόσια λατρεία.

Ο λαός μας έχει διάφορες ονομασίες για τον Ιανουάριο. Ο Γενάρης είναι και Γεννολοητής, παρετυμολογικά, γιατί τότε γεννοβολούν τα κοπάδια. Γατόμηνας γιατί τότε ζευγαρώνουν οι γάτες και Μεσοχείμωνος γιατί είναι ο μεσαίος από τους τρεις χειμωνιάτικους μήνες. Ακόμα Κρυαρίτης (στη Μάνη) για το τσουχτερό του κρύο, αλλά και Γελαστός για τις Αλκυονίδες μέρες του. Κλαδευτής και Καλαντάρης (Πόντος-Καππαδοκία) από τα κάλαντα (Καλένδες) της αρχιχρονιάς. Τέλος, είναι Τρανός, Πρωτάρης, Μεγάλος Μήνας ή Μεγαλομηνάς γιατί είναι ο πρώτος μήνας του έτους και έχει 31 ημέρες.

Φεβρουάριος

Ο Φεβρουάριος, ο δεύτερος μήνας του έτους, έχει διάρκεια 28 ημερών στα κοινά έτη και 29 στα δίσεκτα. Όπως ο Ιανουάριος, προστέθηκε και αυτός στο αρχαίο δεκάμηνο Ρωμαϊκό ημερολόγιο γύρω στο 700 π.Χ. από τον Νουμά Πομπίλιο, αρχικά ως ο δωδέκατος μήνας. Ήταν ο τελευταίος μήνας του Ρωμαϊκού έτους, συνεπώς μήνας "διαβατήριος", μήνας μετάβασης από το ένα έτος στο άλλο και γι' αυτό, αποκαθαρτικός. Όταν το 153 π.Χ. ο Ιανουάριος καθιερώθηκε ως ο πρώτος μήνας του πολιτικού έτους, ο Φεβρουάριος καθιερώθηκε ως ο δεύτερος.

Το όνομά του προέρχεται από το Λατινικό ρήμα februare (= εξαγνίζω, καθαίρω) λόγω των θρησκευτικών εορτών καθαρμού και εξαγνισμού (februa) που τελούνταν στη Ρώμη αυτό το μήνα. Στις 19 προς τιμή των νεκρών (feralia) και στις 21 προς τιμή του Θεού του Άδη - Φέβρου (Februus), ή της χθόνιας Θεότητας Februara (Ήρα).

Επίσης στις 15 γιορτάζονταν τα Lupercalia αρχαιότατη ετήσια ποιμενική γιορτή προς τιμή του Faunus ή Lupercus. Ο Faunus, που αργότερα ταυτίστηκε με τον Ελληνικό Πάνα, εθεωρείτο ο πατέρας του Λατίνου μυθικού γενάρχη των Ρωμαίων.

Την προσωνυμία Lupercal έλαβε από το lupus (= Λύκος), είτε ως προστάτης των ποιμνίων και διώκτης των Λύκων, είτε ως χθόνιος Θεός, με σύμβολο το Λύκο.
Η γιορτή συνδυάστηκε με την αρχαία παράδοση των Ρωμαίων, κατά την οποία στο σπήλαιο Lupercal, του Παλατίνου Λόφου της Ρώμης, γαλουχήθηκαν ο Ρώμος και ο Ρωμύλος από μία Λύκαινα. Για αυτό το λόγο στο σπήλαιο αυτό, γινότανε μία ιδιαίτερη γιορτή αφιερωμένη στη γονιμότητα.
Η γιορτή Lupercalia προς τιμή του Faunus / Πάνα, συνδυάστηκε αργότερα και με την Ήρα και έτσι η μεγάλη Θεά, εξ αιτίας της γιορτής της στα μέσα του Φεβρουαρίου, ονομάστηκε Februara.
Στα Lupercalia, θυσιάζονταν κατσίκια, αλλά και σκυλιά, για την προστασία των κοπαδιών. Στη συνέχεια, δύο νεαροί ευγενούς καταγωγής έτρεχαν δεξιά και αριστερά, χτυπώντας με λωρίδες από δέρμα όσες γυναίκες βρίσκονταν μπροστά τους, για να τους μεταδώσουν γονιμότητα.

Η αρχαιότατη αυτή Ρωμαϊκή γιορτή, διατηρήθηκε μέχρι το 494 μ.Χ. οπότε καταργήθηκε από τον Πάπα Γελάσιο Α' (492-496). Για να ακριβολογήσω όμως, μάλλον η Δυτική Εκκλησία οικειοποιήθηκε την γιορτή και την τελετουργία, ιδρύοντας την γιορτή του εξαγνισμού. Η ισχυρή μάλιστα λαϊκή παράδοση "υποχρέωσε" την Καθολική Εκκλησία να θεσπίσει (στις αντίστοιχες αρχαϊκές γιορτές της γονιμότητας και της εκλογής συντρόφου), τη γιορτή του Αγίου Βαλεντίνου στις 14 Φεβρουαρίου, ως προστάτη των ερωτευμένων.

Στις 17 Φεβρουαρίου, οι Ρωμαίοι γιόρταζαν τα Fornacalia σε ανάμνηση της Θεότητας Fornax που εφηύρε τους φούρνους για το ψήσιμο του ψωμιού και των φαγητών. Με αφετηρία την ίδια ημερομηνία, πανηγυριζόταν η ιδιαίτερη γιορτή του Ρωμύλου, τα Quirinalia.
Στις 20, γιορτάζονταν τα Charistia συμπόσια που γίνονταν κάθε χρόνο μεταξύ συγγενών για διασκέδαση αλλά και για την εξάλειψη των τυχόν μεταξύ τους διαφορών.
Η 23 του μήνα, ήταν αφιερωμένη στα Terminalia, γιορτή των Ορίων προς τιμή του Terminus. Μετά την ημερομηνία αυτή, ακολουθούσε συνήθως ο εμβόλιμος μήνας Mercedonius, που συντόνιζε το Σεληνιακό έτος με το αντίστοιχο Ηλιακό πριν από τη θέσπιση του Ιουλιανού ημερολογίου.

Πράγματι, ως το 45 π.Χ. οι Ρωμαίοι ακολουθούσαν Σεληνο-ηλιακό ημερολόγιο με εμβόλιμο μήνα ούτως ώστε να συμβαδίζει το Ηλιακό τροπικό έτος με το αντίστοιχο Σεληνιακό των 12 συνοδικών μηνών των φάσεων της Σελήνης. Από το 45 π.Χ. έτος της ημερολογιακής μεταρρύθμισης του Ιουλίου Καίσαρα, ο Φεβρουάριος αρχικά είχε 29 ημέρες στα κοινά έτη και 30 στα δίσεκτα. Όμως το 4 π.Χ. ο Αυτοκράτορας Οκταβιανός Αύγουστος αφαίρεσε από τον Φεβρουάριο μία ημέρα την οποία πρόσθεσε στον μήνα Αύγουστο που ήταν αφιερωμένος στο πρόσωπό του. Από τότε ο Φεβρουάριος έχει 28 ημέρες στα κοινά έτη και 29 στα δίσεκτα.

Θυμίζω ότι δίσεκτα είναι τα έτη εκείνα που στο Ιουλιανό (παλαιό) ημερολόγιο διαιρούνται ακριβώς δια του 4. Στο Γρηγοριανό (νέο) ημερολόγιο ο κανόνας του Ιουλιανού ημερολογίου διατηρείται για όλα τα έτη, με εξαίρεση όσα δείχνουν αιώνες και τα οποία είναι δίσεκτα εάν ο αριθμός τους διαιρείται ακριβώς δια του 400. Αυτή είναι η αστρονομική συνεισφορά του Φεβρουαρίου, που τον κάνει να διαφέρει από τους άλλους μήνες, λόγω της μεταβλητής -ανά τετραετία- διάρκειάς του. Η επιπλέον δίσεκτη μέρα του, προστίθεται στο έτος εν γένει ανά τετραετία, για να το προσαρμόσει στο ηλιακό τροπικό έτος.

Την εποχή της θέσπισης του ημερολογίου , η ημέρα αυτή προστίθετο μετά την 24η Φεβρουαρίου που σύμφωνα με το Ρωμαϊκό σύστημα αρίθμησης των ημερών του μήνα, ονομαζόταν " bis-sextus ante Calendas Martias", δηλαδή "Η έκτη μέρα πριν από τις Καλένδες του Μαρτίου."
Οι Ρωμαίοι θεωρούσαν ότι ο Φεβρουάριος έπρεπε να έχει πάντοτε 28 ημέρες, πιστεύοντας ότι έτσι απέφευγαν την ασέβεια προς τους χθόνιους θεούς και τη μνήμη των νεκρών. Έτσι δεν αριθμούσαν την "δυσοίωνη" αυτή εμβόλιμη ημέρα στο έτος ως "5η πριν από τις Καλένδες του Μαρτίου", αλλά από θεοσέβεια μετρούσαν δύο φορές την 24η Φεβρουαρίου ως δις-έκτη (bis-sextus). Συνεχίζοντας αυτή την παράδοση ακόμη και σήμερα, ονομάζουμε δίσεκτο το έτος που έχει μία πρόσθετη ημέρα, που όμως την προσθέτουμε στο τέλος του Φεβρουαρίου ως 29η ημέρα του.

Στην Ελλάδα, ο Φεβρουάριος έχει πολλές λαϊκές ονομασίες που συνήθως σχετίζονται με την μικρή του διάρκεια. Μικρός, Κουτσός, Κουτσοφλέβαρος, Φλιάρης, Γκουζούκης. Λέγεται Φλεβάρης από τη συσχέτισή του με τις "φλέβες", δηλαδή τα υπόγεια νερά, που τότε αναβλύζουν λόγω των πολλών βροχών και Κλαδευτής καθώς θεωρείται ο πιο κατάλληλος μήνας για το κλάδεμα των δέντρων. Σε διάφορες περιοχές ονομάζεται και Τρύφωνας λόγω της γιορτής του Αγίου Τρύφωνα την 1η Φεβρουαρίου.

Οι τρεις πρώτες του μέρες λέγονται και "Συμόγιορτα" λόγω των εορτών του Αγίου Τρύφωνα, της Υπαπαντής του Χριστού και του Αγίου Συμεών του Θεοδόχου.

Μάρτιος

Ο Μάρτιος είναι ο 3ος μήνας του πολιτικού έτους με διάρκεια 31 ημέρες.
Ήταν ο πρώτος μήνας του δεκάμηνου Ρωμαϊκού ημερολογίου, ως ο μήνας κατά τον οποίο σημειώνεται η εαρινή ισημερία, την 21η του μηνός, μία αστρονομική αφετηρία πολύ λογικότερη από την 1η Ιανουαρίου που χρησιμοποιούμε σήμερα ως αρχή του έτους. Πράγματι η εαρινή ισημερία, ένα από τα τέσσερα βασικά σημεία της φαινόμενης τροχιάς του Ήλιου στην εκλειπτική, ήταν αστρονομικο-ημερολογιακό ορόσημο, αφού στην ημερομηνία αυτή εστιαζόταν η αρχή των περισσοτέρων αρχαίων ημερολογιακών συστημάτων.

Σύμφωνα με την παράδοση, καθιερώθηκε ως πρώτος μήνας από τον μυθικό Ρωμύλο προς τιμήν του πατέρα του και γενάρχη των Ρωμαίων Θεού του πολέμου Mars (Άρη). Στον Άρη επίσης ήταν η τρίτη ημέρα της εβδομάδας (dies Martis) από τον οποίο πήρε την ονομασία της που διατηρεί μέχρι σήμερα παραλλαγμένη σε ορισμένες Ευρωπαϊκές γλώσσες. (Martedi, Mardi, Martes κ.α.)

Η 1η, 9η, 14η, 15η, 17η, 19η και η 23η ημέρα του Μαρτίου ήταν αφιερωμένες στον Άρη.
Την 1η Μαρτίου γιορταζόταν στη Ρώμη τα Matronalia, η σπουδαιότερη γιορτή προς τιμή της Θεάς Juno/Ήρας που ενίοτε εκαλείτο και Martialis, ως μητέρα του Mars/ Άρη. Στη γιορτή αυτή, οι Ρωμαίες Δέσποινες (Matronae), απέθεταν στο ναό της Θεάς στον Εσκυλίνο Λόφο της Ρώμης τις προσφορές τους, συνήθως αγελάδες και χήνες που εθεωρούντο τα ιερά ζώα της θεάς. Αρχικά, η γιορτή ετελείτο μόνο από τις παντρεμένες γυναίκες στις οποίες προσέφεραν δώρα οι σύζυγοί τους. Αργότερα συμμετείχαν στη γιορτή αυτή όλες οι γυναίκες που εκείνη την ημέρα περιποιούνταν τις υπηρέτριές τους. Την ίδια ημέρα, δηλαδή στις Καλένδες του Μαρτίου, οι Ρωμαίοι γιόρταζαν τα γενέθλια του Άρη και την πτώση της ιερής του ασπίδας από τον Ουρανό ή την ανεύρεσή του στη Regia, στο μυθικό ανάκτορο του Νουμά Πομπίλιου στους πρόποδες του Παλατίνου Λόφου της Ρώμης. Επίσης στις Καλένδες του Μαρτίου, οι Εστιάδες Ιέρειες άναβαν νέα ιερή φωτιά στον ναό της Εστίας στην αγορά της Ρώμης, για να τιμήσουν τόσο τη Θεά Εστία όσο και την αρχή του Έτους.

Την πρώτη πανσέληνο του έτους, δηλαδή στις 15 Μαρτίου κατά το αρχαίο Ρωμαϊκό ημερολόγιο, οι Ρωμαίοι τιμούσαν την Anna Perena, που εθεωρείτο η προσωποποίηση του έτους και ήταν πολύ δημοφιλής.
Το όνομά της σχηματίστηκε από την ευχή "Ut annare perennareque commode liceat" που σημαίνει "για να μας αφήσεις να ζήσουμε όλο το έτος, όπως μας αρέσει". Η γιορτή αυτή που γινόταν στο φερώνυμο άλσος της Θεάς έξω από τη Ρώμη, είχε αγροτικό και ευρύτατα λαϊκό χαρακτήρα, με χορούς τραγούδια και πολλές άλλες εύθυμες εκδηλώσεις. Ο Βιργίλιος ταυτίζει τη Θεά με την Άννα, αδελφή της Διδούς, της βασίλισσας της Καρχηδόνας.

Στις 17 Μαρτίου γιορτάζονταν από τους Agonales –ιερατικά σωματεία που φύλαγαν στο ναό του Άρη τις 12 ιερές ασπίδες- τα Agonalia προς τιμή του Άρη. Επί ένα δεκαήμερο γιόρταζαν οι Agonales περιφερόμενοι ένοπλοι στους δρόμους της Ρώμης, χορεύοντας και τραγουδώντας.
Στις 24 Μαρτίου, οι Ρωμαίοι τιμούσαν τη μεγάλη Θεά Κυβέλη με οργιαστικές τελετουργίες γονιμικής μαγείας, κατά τις οποίες οι ιερείς της Θεάς, οι επονομαζόμενοι Γάλλοι, αυτοευνουχίζονταν. Οι τελετές αυτές, διατηρήθηκαν μέχρι τον 5ο μ.Χ. αιώνα.

Στις 25 του Μαρτίου γιόρταζαν τα Liberalia προς τιμή του Θεού Liber/Διονύσου και της συντρόφου του Libera, που ταυτίστηκε αργότερα με την Περσεφόνη. Στη γιορτή αυτή οι νέοι που είχαν συμπληρώσει το 16ο έτος της ηλικίας τους, παραλάμβαναν την ανδρική τήβεννο (Togam virilem) και εισέρχονταν πανηγυρικά στην ανδρική ηλικία. Στα νεότερα χρόνια, οι Ρωμαίοι θεωρούσαν τον Μάρτιο ως αφιερωμένο και στον Θεό Mercurius/Ερμή, τον οποίο στις διάφορες παραστάσεις του μηνός Μαρτίου, παρίσταναν σαν εύρωστο άνδρα που φοράει δέρμα Λύκαινας.

Στο αρχαίο Ρωμαϊκό ημερολόγιο το έτος άρχιζε τον Μάρτιο, όταν ο αστερισμός του Ταύρου ήταν μόλις ορατός στα δυτικά, δύοντας σχεδόν μαζί με τον Ήλιο. Για τους αρχαίους Ρωμαίους λοιπόν, η "Εσπερία Δύσις" του Ταύρου, σημείωνε την αρχή του νέου έτους. "Ο λευκός Ταύρος ανοίγει με τα χρυσά του κέρατα το νέο έτος" αναφέρει ο Βιργίλιος στον "Πρώτο Γεωργικό" του.
Επειδή ο Μάρτιος είναι ο μήνας της εαρινής ισημερίας, διατηρήθηκε σε πολλές Ευρωπαϊκές χώρες ως ο πρώτος μήνας του έτους μέχρι τα μέσα περίπου του Μεσαίωνα.

Ο Μάρτιος έχει στην Ελλάδα πάρα πολλές ονομασίες που σχετίζονται με τις ασταθείς καιρικές του συνθήκες. "Κάλλιο Μάρτης στις γωνιές, παρά Μάρτης στις αυλές" και "Μάρτης είναι χάδια κάνει, πότε κλαίει πότε γελάει". Αλλά καθώς τον μήνα αυτόν ξεκινάει η άνοιξη και αχνοφαίνονται οι υποσχέσεις του καλοκαιριού, σε πολλά μέρη ο Μάρτιος ονομάζεται και Ανοιξιάτης. "Από Μάρτη καλοκαίρι κι' από Αύγουστο χειμώνα", χωρίς βέβαια να παύει να είναι και Γδάρτης για το δριμύ του ψύχος ("Μάρτης γδάρτης και κακός παλουκοκάφτης", "Τα παλιόβοϊδα τα γδέρνει, τα δαμάλια τα παιδεύει") και Παλουκοκάφτης καθώς πολλές φορές τα παρατεταμένα του κρύα, αναγκάζουν τους χωρικούς έχοντας εξαντλήσει το απόθεμά τους σε καυσόξυλα, να καίνε ακόμα και τα παλούκια από τους φράχτες τους για να ζεσταθούν. "Φύλα ξύλα για τον Μάρτη, να μην κάψεις τα παλούκια" προτρέπει η λαϊκή σοφία.

Λόγω της αστάθειάς του ο Μάρτης ονομάζεται επίσης Κλαψομάρτης και Πεντάγνωμος "Ο Μάρτης ο πεντάγνωμος, πέντε φορές εχιόνισε και πάλι το μετάνιωσε πως δεν εξαναχιόνισε". Όντως, αν και πρώτος μήνας της άνοιξης, ο Μάρτιος είναι ένας από τους πιο κρύους μήνες του έτους και στα ορεινά το χιόνι πέφτει πυκνό. "Όπως τον Μάρτη τα βουνά ασπρίζουν απ' τα χιόνια, έτσι της νύφης τα μαλλιά, ν' ασπρίσουν απ' τα χιόνια" λέει μια έμμετρη γαμηλιάτικη ευχή. Ο Μάρτιος θεωρείται ο καταλληλότερος μήνας για φύτεμα δέντρων, γι' αυτό και σε πολλά μέρη λέγεται Φυτευτής.
Τέλος, λόγω της μεγάλης γιορτής του Ευαγγελισμού στις 25 Μαρτίου, λέγεται και Βαγγελιώτης.

Απρίλιος

Ο Απρίλιος είναι ο 4ος μήνας του πολιτικού έτους με διάρκεια 30 ημέρες.
Αρχικά, ήταν ο δεύτερος μήνας του αρχαίου δεκάμηνου Ρωμαϊκού ημερολογίου. Το όνομά του προέρχεται από το Λατινικό ρήμα Aperire που σημαίνει ανοίγω, γιατί τον μήνα αυτόν ανοίγουν, ανθίζουν τα λουλούδια. Σύμφωνα με την αρχαία Ρωμαϊκή παράδοση, ο Απρίλιος ήταν αφιερωμένος στη Θεά Αφροδίτη, που οι Ρωμαίοι τιμούσαν με μεγαλοπρεπείς γιορτές την 1η αυτού του μήνα. Παράλληλα, ήταν αφιερωμένος και στον Απόλλωνα από τη λαϊκή ονομασία του οποίου Aperta ίσως και να προήλθε το όνομά του.

Από τις 4 μέχρι τις 10 Απριλίου, τελούνταν στη Ρώμη τα Megalesia, εορτή της Μεγάλης Θεάς Μητέρας (Magna mater) Κυβέλης.
Η λατρεία της Θεάς εισήχθη στη Ρώμη κατά τη διάρκεια του δεύτερου Καρχηδονιακού πολέμου από την Πεσινούντα της Φρυγίας, από όπου οι ιερείς την μετέφεραν στη Ρώμη και το είδωλο της Θεάς που τοποθετήθηκε στο κέντρο του ναού της στον Παλατίνο Λόφο. Κατά τη διάρκεια της εβδομαδιαίας αυτής γιορτής, κατά την οποία οργανώνονταν μουσικοί και γυμνικοί αγώνες, οι ευνούχοι ιερείς της Κυβέλης περιέφεραν με πομπή στην πόλη το είδωλο της Θεάς, που οι πιστοί της έραιναν με νομίσματα και ροδοπέταλα.

Στις 21 Απριλίου οι Ρωμαίοι γιόρταζαν τα Palilia, ποιμενική γιορτή προς τιμή της θεότητας Pales, αντίστοιχη προς την Vesta (Εστία) ή προς την Μεγάλη Μητέρα των Θεών, Κυβέλη, εφ' όσον η Εστία αντιστοιχούσε προς την Μεγάλη Θεά Κυβέλη. Κατά την διάρκεια των Palilia, οι ποιμένες κρατώντας κλαδιά δάφνης, ράντιζαν με νερό το έδαφος. Στη συνέχεια άναβαν φωτιές και πηδούσαν τρεις φορές πάνω απ' αυτές για να εξαγνιστούν. Οι Ρωμαίοι, επειδή πίστευαν ότι την ημέρα αυτή ο μυθικός Ρωμύλος είχε χτίσει τη Ρώμη, θεωρούσαν τα Palilia ως επέτειο της κτίσης της αιώνιας πόλης. Η γιορτή αυτή διατηρήθηκε μέχρι το 787 μ. Χ. οπότε καταργήθηκε από την Ζ' Οικουμενική Σύνοδο ως ειδωλολατρική.

Στις 22 Απριλίου οι Ρωμαίοι γιόρταζαν με κρασοκατανύξεις τα Vinalia priora τα πρώτα "οινοφόριά" τους, δηλαδή τις πρώτες γιορτές του κρασιού στο έτος.

Στις 28 Απριλίου άρχιζαν και συνεχίζονταν μέχρι τις 2 Μαΐου τα Floralia, τα Ρωμαϊκά Ανθεστήρια, προς τιμή της Flora, Θεάς της βλάστησης, της χλωρίδας και της άνοιξης. Ο αυτοκράτορας Νέρων, (54-68 μ.Χ.) θέλησε να μετονομάσει τον Απρίλιο σε Neronius, σε ενθύμιση της σωτηρίας του ύστερα από μια αποτυχημένη απόπειρα δολοφονίας εναντίον του τον Απρίλιο του έτους 65 μ.Χ., απόπειρα στην οποία συμμετείχε και ο δάσκαλός του φιλόσοφος Σενέκας, ο οποίος για να αποφύγει τον εξευτελισμό, αυτοκτόνησε. Η ονομασία όμως αυτή, δεν επικράτησε.

Τον μήνα αυτόν, υπάρχει σχεδόν σε όλες τις χώρες της Ευρώπης το έθιμο της Πρωταπριλιάς με τα αθώα ψέματα. Το αρχαιότατο αυτό έθιμο της Δύσης, που πιθανώς ήρθε στην Ελλάδα την εποχή των Σταυροφοριών, ήταν γνωστό στην Μεσαιωνική Γαλλία. Την εποχή εκείνη είχε καθιερωθεί στη Γαλλία για κάποιο διάστημα, ως αφετηρία του έτους η 1η Απριλίου, αφού ο εορτασμός του Πάσχα κατά τον Απρίλιο, καθόριζε ταυτόχρονα την ημερολογιακή αρχή του έτους.

Την 1η Απριλίου του 1560 ή του 1564, επί Καρόλου Θ' (1560-1574) μετατέθηκε η αρχή του έτους από την 1η Απριλίου, στην 1η Ιανουαρίου, για να συμβαδίζει ημερολογιακά η Γαλλία με τις άλλες χώρες. Στη συνέχεια το 1583, με διάταγμα του Ερρίκου Γ' υιοθετήθηκε το Γρηγοριανό ημερολόγιο και σταθεροποιήθηκε η αρχή του έτους την 1η Ιανουαρίου. Η αλλαγή αυτή, δημιούργησε προβλήματα στον λαό, καθώς οποιαδήποτε ημερολογιακή μετάθεση, ή οτιδήποτε έχει σχέση με την οργάνωση του χρόνου, συνεπάγεται έντονη συναισθηματική φόρτιση. Όσοι από τους υπηκόους του Ερρίκου Γ' αποδέχτηκαν την ημερολογιακή αλλαγή, πείραζαν εκείνους που συνέχιζαν να τηρούν την 1η Απριλίου ως Πρωτοχρονιά, λέγοντάς τους περιπαικτικά ψέματα και κάνοντάς τους ψεύτικα πρωτοχρονιάτικα δώρα.

Όμως οι ρίζες του εθίμου είναι ακόμα παλαιότερες και ανάγονται στους αρχαίους Κέλτες. Σύμφωνα με την παράδοση, οι Κέλτες συνήθιζαν την Πρωταπριλιά που καλοσύνευε ο καιρός, να πηγαίνουν για ψάρεμα. Τις περισσότερες φορές γύριζαν με άδεια χέρια, αλλά οι ψεύτικες ιστορίες για μεγάλα ψάρια, έδιναν και έπαιρναν. Γι' αυτό οι Γάλλοι ονομάζουν ακόμα και σήμερα το πρωταπριλιάτικο ψέμα, Poisson d' Avril δηλαδή "Ψάρι του Απρίλη".
Ούτως ή άλλως, το έθιμο είναι πανευρωπαϊκό. Οι Άγγλοι ονομάζουν την 1η Απριλίου, April fool's day.

Οι Απριλιάτικες βροχές θεωρούνταν από τους γεωργούς ευεργετικές. Γι' αυτό και η παροιμία: "Αν βρέξει ο Μάρτης δυο νερά και ο Απρίλης πέντε, να δεις το κοντοκρίθαρο πως στρίβει το μουστάκι, να δεις και τις αρχόντισσες πως ψιλοκλισαρίζουν, να δεις και τη φτωχολογιά πως ψιλοκοσκινάει" και "Αν κάνει ο Μάρτης δυο νερά κι' ο Απρίλης άλλο ένα, χαρά σ' εκείνον τον ζευγά, που 'χει πολλά σπαρμένα". Σε μερικά μέρη της υπαίθρου, αποκαλούν τον Απρίλη Γρίλλη δηλαδή Γκρινιάρη γιατί συνήθως αυτόν τον μήνα τέλειωναν τα φτωχικά αποθέματα από τις προηγούμενες συγκομιδές και άρχιζαν οι γκρίνιες στην οικογένεια. Ακόμα τον λένε και Τιναχτοκοφινίτη, επειδή τινάζονται τα κοφίνια για να καθαριστούν. "Απρίλης – Γρίλλης - Τιναχτοκοφινίτης".

Σε πολλά μέρη της πατρίδας μας ο Απρίλης λέγεται και Αηγιωργίτης από την γιορτή του Αγίου Γεωργίου, αλλά και Λαμπριάτης λόγω της μεγάλης γιορτής της Λαμπρής, του Χριστιανικού Πάσχα που συνήθως γιορτάζεται αυτό τον μήνα. Συχνά αναφέρεται και ως Τριανταφυλλάς, επειδή τότε ανθίζουν οι τριανταφυλλιές, μια ονομασία που συναντάμε και για τον Μάιο, για τον ίδιο λόγο.

Σε σχέση με τον Μάιο που ακολουθεί, ο λαός λέει "Ο Απρίλης έχει τη δροσιά κι' ο Μάης τα λουλούδια".
Ο Απρίλιος και ο Μάιος κατέχουν στον κύκλο του έτους, την τελείως ανοιξιάτικη περίοδό του, το Μαγιάπριλο όπως το λέει ο λαός, που αποτελεί ένα ενιαίο χρονικό σύνολο, με τα χαρακτηριστικά γνωρίσματα της βλάστησης και της άνθισης, με τις μυρωδιές των ανθισμένων λουλουδιών, με μία λέξη, όλη την ομορφιά της φύσης.

Μάιος

Ο Μάιος, ο πέμπτος μήνας του ημερολογίου μας με διάρκεια 31 ημέρες, ήταν ο τρίτος μήνας του δεκάμηνου Ρωμαϊκού ημερολογίου. Η ονομασία του προέρχεται από το όνομα της αρχαίας Ρωμαϊκής θεότητας Maja (Μάγια) που με τη σειρά του προέρχεται από την αρχαία Ελληνική λέξη Μαία, που σημαίνει τροφός, μητέρα. Συνεπώς ως θεότητα η Μαία, συμβόλιζε τη γονιμότητα της γης.

Την Μάγια τιμούσαν οι Ρωμαίοι την Πρωτομαγιά, με ειδικές γιορτές και θυσίες χοιριδίων στο βωμό της. Αργότερα η θεά ταυτίστηκε με την Ελληνική Νύμφη Μαία, την ομορφότερη από τις Ατλαντίδες, μητέρα του Θεού Ερμή, στον οποίο κυρίως αφιερώθηκε αυτός ο μήνας, όπως μας πληροφορεί ο Πλούταρχος σύμφωνα με τον οποίο, επίσης, η ονομασία του Μαΐου ίσως προέρχεται από τη λέξη Major που είναι ο συγκριτικός βαθμός του επιθέτου Magnus (Magnus–Major-Maximus = Μέγας–Μείζων–Μέγιστος), ενώ ο Οβίδιος αναφέρει ότι η ονομασία παράγεται από το Majestas (= Μεγαλειότης). Οπωσδήποτε το Maja, είναι το θηλυκό του Majus, που θεωρείται αρχαιότερος τύπος του Magnus. Άλλοι τέλος, θεωρούν ότι ο Μάιος πήρε την ονομασία του από τους Majores, τους αρχαίους ένδοξους προγόνους, στους οποίους ήταν αφιερωμένος.

Στην αρχαία Ρώμη, κατά την διάρκεια του Μαΐου ετελούντο ιερές γιορτές προς τιμήν της πηγαίας νύμφης Ηγερίας (Egeria), σε ανάμνηση των πολύτιμων συμβουλών της προς τον βασιλιά Νουμά Πομπίλιο για τις θρησκευτικές μεταρρυθμίσεις που αυτός εισήγαγε στο ημερολόγιο. Ειδικά την 1η και την 2η ημέρα του Μαΐου συνεχίζονταν τα Φλοράλια που είχαν αρχίσει στις 28 Απριλίου.

Επίσης την 1η Μαΐου οι Ρωμαίοι τιμούσαν την Bona Dea (Αγαθή Θεά) και στους πανηγυρισμούς της δεν έπρεπε να παρευρίσκεται κανένας άντρας.

Στις 9,στις 11 και στις 13 του Μαΐου τελούνταν τα Lemuria προς εξευμενισμό των νεκρών. Θεσπίστηκαν μετά το φόνο του Ρώμου από τον Ρωμύλο, όταν η σκιά του νεκρού πλανιόνταν στα αγαπημένα του μέρη αρνούμενη να φύγει.

Στους Ειδούς του Μαΐου στη Ρώμη, οι αδελφοί Αρουάλεις, ο σύλλογος των 12 ιερέων, τελούσαν τουλάχιστον μέχρι τον 4ο μ.Χ. αιώνα, λιτανείες και τραγούδια με χορούς στην ύπαιθρο υπέρ ευφορίας των καρπών της γης. Οι 12 ιερείς έφεραν σε αυτές τις λιτανείες στεφάνια από στάχυα με λευκές μάλλινες ταινίες. Οι μεγάλες ετήσιες αυτές γιορτές ονομάζονταν Αρουάλεια και κατά την διάρκειά τους οι ιερείς θυσίαζαν στους Θεούς έναν χοίρο, έναν ταύρο και μία προβατίνα νεαρής ηλικίας.
Τον μήνα αυτόν, ετελείτο στην αρχαία Ρώμη, προς τιμήν της γονιμικής θεάς Μαίας, μια γενική γιορτή με την ονομασία Μαϊουμάς, κατάλοιπα της οποίας διατηρούνταν στην Ανατολή (Αντιόχεια κ.ά.), έως την πρωτοβυζαντινή εποχή.

Ειδικά στη Συρία, ο Μαϊουμάς, ήταν γιορτή ανάλογη προς τις πάνδημες γιορτές του Διόνυσου και της Αφροδίτης.

Επί Λέοντος Δ' (775-790) γιορτάζονταν και στην Κωνσταντινούπολη με την ονομασία Βρυτά.

Οι Ρωμαίοι θεωρούσαν τον Σείριο, το λαμπρότερο άστρο του Μεγάλου Κυνός αλλά και του νυκτερινού ουρανού, ως υπαίτιο διαφόρων ασθενειών και υπεύθυνο για τα κυνικά καύματα (ιδιαίτερα θερμές ημέρες) του Αυγούστου.

Γι' αυτό το λόγο επεδίωκαν να τον εξευμενίζουν θυσιάζοντας προς τιμήν του, σκύλους διαλεγμένους να έχουν τρίχωμα ξανθωπό. Οι θυσίες αυτές γίνονταν κατά την διάρκεια τριών σημαντικών γιορτών, που είχαν καθιερωθεί στο εορτολόγιο γύρω στο 238 π.Χ. προς το τέλος του Απριλίου και τον Μάιο, όταν ο Ήλιος άρχιζε ήδη να πλησιάζει τον Σείριο. Η πρώτη ήταν τα Vinalia Priora στις 22 Απριλίου, η δεύτερη τα Floralia από τις 28 Απριλίου έως τις 2 Μαΐου υπέρ της πλούσιας ανθοφορίας και της αίσιας ωρίμανσης των καρπών και η τρίτη ήταν τα Robigalia προς τιμήν της θεάς Robigo (Ερυσιβίη) για να προφυλάξει τα δημητριακά από το στάχτιασμα και άλλες ασθένειες.

Επί Κλαυδίου, η Σύγκλητος πρότεινε την μετονομασία του Μαΐου σε Κλαύδιο (Claudius), κατά την προσφιλή συνήθειά της προς τους εκάστοτε ισχυρούς και ιδιαίτερα τους αυτοκράτορες. Όμως η ονομασία δεν επικράτησε.

Ο λαός μας συσχετίζοντας παρετυμολογικά το όνομα του Μαΐου με τα μάγια, τον θεωρεί μαγεμένο. Απ' αυτό και οι προλήψεις ότι δεν πρέπει να γίνονται γάμοι ούτε και να επιχειρείται σοβαρή εργασία αυτόν τον μήνα. Οι ξαφνικές ραγδαίες βροχές του Μαΐου καταστρεπτικές για τα χλωρά ακόμα σιτηρά και το θερισμένο τριφύλλι, θεωρούνται κακός οιωνός. "Στον καταραμένο τόπο Μάη μήνα βρέχει". Ωστόσο, ο λαός τον ονομάζει και Καλομηνά ή Πενταδείλινο, επειδή καθώς έχει μεγαλώσει η ημέρα και το δειλινό διαρκεί, οι άνθρωποι έκαναν ένα πέμπτο γεύμα μέσα στην ημέρα.

Γενικά στον Μάιο, δίνονται ονομασίες προερχόμενες από την ανοιξιάτικη φύση: "Πράσινος", "Κερασάρης", "Τριανταφυλλάς", "Λούλουδος" και είναι πανελλήνιο έθιμο την Πρωτομαγιά να πλέκουν με λουλούδια και στάχυα τους Μάηδες, στεφάνια για την ευφορία της γης. Τα κρεμούν πάνω από τις εξώπορτες των σπιτιών μέχρι τις 24 Ιουνίου, το θερινό ηλιοστάσιο, οπότε κατά το έθιμο, τα καίνε στις φωτιές του Αϊ-Γιάννη.

Ιούνιος

Ο Ιούνιος ήταν ο τέταρτος μήνας του δεκάμηνου Ρωμαϊκού ημερολογίου. Στη συνέχεια στο αναμορφωμένο από τον Νουμά Πομπίλιο ημερολόγιο, κατέλαβε την έκτη θέση με διάρκεια 30 ημερών. Κατά την παράδοση, οφείλει την ονομασία του στη σύζυγο του Θεού Jupiter (Δία) Juno (Ήρα), προστάτιδα του οίκου και του γάμου, στην οποία ο μήνας αυτός ήταν αφιερωμένος.

Οι Ρωμαίοι, λάτρευαν τη θεά με δύο μορφές. Ως Juno Lanuvina και ως Juno Regina. Ως προστάτιδα του γάμου έφερε την ονομασία Pronuba, που αποδίδεται ως Γαμηλία. Ήταν επίσης η προστάτιδα των τοκετών (ομόλογος της αρχαιοελληνικής Ειλείθυιας) και αρχικά η Θεά της Σελήνης με την προσωνυμία Lucina, από το Lux (=Φως). Ιερές ημέρες ήταν οι ημέρες της νέας Σελήνης και της Πανσελήνου. Δηλαδή οι Καλένδες και οι Ειδοί.

Κατά μία άλλη εκδοχή, ο Ιούνιος πήρε το όνομά του από τον Λεύκιο Ιούνιο Βρούτο, τον πρώτο Ύπατο (Consul) της Ρώμης, ο οποίος ανέτρεψε τον βασιλιά Ταρκύνιο τον Υπερήφανο (510 π.Χ.), εγκαθιδρύοντας τον θεσμό της Υπατείας και θεμελιώνοντας την Δημοκρατία στη Ρώμη.

Τον Ιούνιο πιθανώς στις 14, οι γυναίκες της Ρώμης γιόρταζαν τα Matralia εορτή της Λευκοθέας (Mater Matuta) Θεά της Πρωίας. Η Ρωμαϊκή Σύγκλητος, πρότεινε αργότερα να μετονομαστεί ο Ιούνιος σε Γερμανικό (Germanicus), αλλά η ονομασία αυτή δεν επικράτησε.

Ο Ιούνιος έχει στην Ελλάδα πολλές λαϊκές ονομασίες, που αναφέρονται είτε στη σχέση του με τις εποχές, είτε με τις αγροτικές εργασίες που σχετίζονται με αυτόν. Συνήθως αναφέρεται ως Πρωτογιούλης, δηλαδή πρώτος μήνας και αρχή του καλοκαιριού. Είναι ο μήνας του θερισμού, από τις κορυφαίες στιγμές του γεωργικού βίου:

"Αρχές του Θεριστή, του δρεπανιού μας η γιορτή."

Βέβαια η εποχή του θερισμού ποικίλλει ανάλογα με το κλίμα και φυσικά τη θερμοκρασία, τη σύσταση του εδάφους και το χρόνο της σποράς. Στα πεδινά της πατρίδας μας, ο θερισμός γίνεται συνήθως τον Ιούνιο γι' αυτό λέγεται και Θεριστής. Όμως στα ορεινά και πιο ψυχρά μέρη, Θεριστής είναι ο Ιούλιος, που για τους πεδινούς είναι ο Αλωνάρης, ενώ αντίστοιχα για τους ορεινούς, Αλωνάρης είναι ο Αύγουστος. Σχεδόν σε κάθε μέρος της Ελλάδας, ο Ιούνιος έχει από μία ιδιαίτερη ονομασία:

-Αλυθτσατσής στην Κάλυμνο,
-Ρινιαστής στην Πάρο,
-Ορνιαστής στην Άνδρο
-και Απαρνιαστής αλλού, όλες προερχόμενες από τον "ερινασμό" ή "ορνιασμό", δηλαδή την τεχνητή γονιμοποίηση των ήμερων συκιών με "ερινεούς" ή "ορνούς", δηλαδή με καρπούς άγριας συκιάς.

Στα Γρεβενά, αναφέρεται ως Κερασάρης, ενώ στον Πόντο ως Κερασινός, επειδή τον μήνα αυτόν, ωριμάζουν τα κεράσια.

Στις 21 Ιουνίου συμβαίνει η θερινή τροπή του Ήλιου, το θερινό ηλιοστάσιο, το "λιοτρόπι" όπως το λέει ο λαός, με τη μεγαλύτερη μέρα του έτους. Η πανάρχαια αυτή γιορτή συνδυάζεται και γιορτάζεται με τις φωτιές του Αϊ-Γιάννη, "Τ' Αϊ-Γιαννιού του Λαμπαδάρη", στις 24 του μηνός, καθώς και με το αρχαιοελληνικό έθιμο του Κλήδονα. Από αυτή τη γιορτή ο Ιούνιος έχει πάρει το όνομα Λιοτρόπης. Επίσης ονομάζεται και Αϊ-Γιαννίτης (Σωζόπολις-Ανατολική Ρωμυλία) και Αγιογιαννίτης από αυτή τη μεγάλη γιορτή του Αϊ-Γιάννη του Πρόδρομου. (Γενέθλιον) Αυτό συνέβη από τους πρώτους Χριστιανικούς αιώνες όταν η εκκλησία θέλησε να εξαλείψει τις παγανιστικές εορτές.

Τοποθετώντας την γέννηση του Ιωάννη του Πρόδρομου στις 24 Ιουνίου, ο Ιησούς έπρεπε να γεννηθεί όπως αναφέρουν τα ευαγγέλια, έξη μήνες αργότερα, δηλαδή στις 25 Δεκεμβρίου. Μ' αυτόν τον τρόπο, αφομοιώθηκαν τα Σατουρνάλια και τα Dies Natalis Invictis Solis (Γενέθλια του Ανίκητου Ηλίου), αφιερωμένα στη γέννηση του Θεού Μίθρα. Και βέβαια τόσο η σύλληψη του Πρόδρομου, όσο και εκείνη του Ιησού, τοποθετήθηκαν στις αντίστοιχες ισημερίες. Φθινοπωρινή (22 Σεπτεμβρίου) για τον Ιωάννη, Εαρινή (25 Μαρτίου) για τον Ιησού, εναρμονισμένα με τις αντίστοιχες γεννήσεις 9 μήνες αργότερα.

Η 21η Ιουνίου, όταν ο Ήλιος δεσπόζει μεγαλοπρεπής στο βόρειο ημισφαίριο, καθιερώθηκε ως γιορτή της Μουσικής. Ένας εορτασμός που τείνει να γίνει Πανευρωπαϊκός.

Ιούλιος

Ο Ιούλιος, ο έβδομος μήνας του Γρηγοριανού ημερολογίου με 31 ημέρες, ήταν ο πέμπτος μήνας του δεκάμηνου Ρωμαϊκού έτους, από όπου η αρχική του ονομασία Quintilis (= πέμπτος μήνας) από το λατινικό Quintus (= πέμπτος). Με την προσθήκη των μηνών Ιανουαρίου και Φεβρουαρίου στις αρχές του έτους από τον Νουμά Πομπίλιο, ο Ιούλιος προωθήθηκε στην έβδομη ημερολογιακή θέση, διατηρώντας πάντως την ονομασία Quintilis.

Αργότερα, το 44 π.Χ. ο Μάρκος Αντώνιος μετά την δολοφονία του Ιουλίου Καίσαρα στους Ειδούς Μαρτίου, (15 Μαρτίου), μετονόμασε τον Quintilis σε Julius (Ιούλιο) προς τιμήν του αναμορφωτή του ημερολογίου Ιουλίου Καίσαρα, που σύμφωνα με την παράδοση, είχε γεννηθεί την 7η ημέρα αυτού του μήνα. Η αλλαγή επικυρώθηκε ταυτόχρονα από την Ρωμαϊκή Σύγκλητο. Από τότε ο μήνας αυτός διατηρεί την ονομασία του στο Ιουλιανό, αλλά και στο Γρηγοριανό ημερολόγιο.

Στις Νώνες Ιουλίου, και ιδιαίτερα την 7η ημέρα του, γίνονταν στη Ρώμη προς τιμήν της Ήρας οι Nonae Caprotinae, γιορτές στις οποίες εκτός από τις Ρωμαίες Πατρίκιες, είχαν δικαίωμα να λαμβάνουν μέρος και οι σκλάβες τους. Τον Ιούλιο εορτάζονταν στη Ρώμη τα Matralia, μια γιορτή που άλλοι ερευνητές τοποθετούν στα μέσα Ιουνίου. Ήταν αφιερωμένη στην Mater Matuta, την Ινώ ή Λευκοθέα, Θεά της Πρωίας. Η Matuta, αρχικά προσωποποίηση της αυγής, ετιμάτο αργότερα ως Θεά προστάτιδα της μητρότητας και της τεκνοποίησης, ιδιότητες επίσης της Ήρας.

Άλλωστε Mater Matuta ήταν μία από τις προσφωνήσεις της Ήρας ως προστάτιδας Θεάς της μητρότητας και του τοκετού. Πρώτος ο Σέρβιος Τύλλιος (578-534 π.Χ.) ο έκτος βασιλιάς της Ρώμης, οικοδόμησε στο Forum Boarium της Ρώμης, ναό της Matuta. Έκτοτε, καθιερώθηκαν προς τιμήν της τα Matralia.

Στην Ελλάδα, ποτέ δεν έπαψε να υπάρχει η παράλληλη ανεπίσημη γεωργική, κτηνοτροφική, ή αργότερα Χριστιανική ονοματοθεσία των μηνών. Όλες αυτές οι ονομασίες, είναι σχετικές με την θέση των μηνών στο έτος, με τις γεωργικές και κτηνοτροφικές εργασίες που εκτελούνται στους αντίστοιχους μήνες, καθώς και με τις Χριστιανικές εορτές που πανηγυρίζονται κατά την διάρκειά τους. Έτσι ο Ιούλιος είναι Ιούλης, Δευτερόλης και Δευτερογιούλης, ως δεύτερος κύριος μήνας του καλοκαιριού, αφού πρώτος καλοκαιρινός μήνας (Πρωτόλης και Πρωτογιούλης) είναι ο Ιούνιος. Γενικά στην αγροτική Ελλάδα, ο Ιούλιος ονομάζεται Αλωνάρης, Αλωνιστής, Αλωνητής, Αλωνιάτης ή Αλωνευτής, γιατί τότε γίνεται το αλώνισμα των δημητριακών. Στα ορεινά της πατρίδας μας, συναντάμε και την ονομασία Θεριστής, καθώς στα πιο ψυχρά κλίματα, γίνεται τον Ιούλιο ο θερισμός.

Ο Ιούλιος αναφέρεται ακόμα ως Αηλιάς ή Αηλιάτης από την γιορτή του Προφήτη Ηλία στις 20 του μηνός, ο οποίος ως έφορος των καιρικών φαινομένων, τιμάται ιδιαίτερα από τους γεωργούς μας. Έτσι, σε περιπτώσεις ανομβρίας, είναι συνηθισμένες οι λιτανείες και οι παρακλήσεις στον Προφήτη για να έρθει η ευεργετική βροχή.
Ο Ιούλιος συνδυάζεται και με άλλους αγίους που γιορτάζονται κατά την διάρκειά του. Υπάρχει σχετικά η λαϊκή ρήση: "Ο Αηλιάς κόβει σταφύλια κι' η Αγιά Μαρίνα σύκα" με την έννοια ότι από την ημέρα του Προφήτη Ηλία αρχίζει ο τρύγος, ενώ ήδη από τη γιορτή της Αγίας Μαρίνας στις 17, έχουν αρχίσει να ωριμάζουν και τα σύκα.

Στη Ρόδο εξάλλου ο Ιούλιος λέγεται και Φουσκομηνάς ή Χασκόμηνας, γιατί τότε φουσκώνουν και χάσκουν (ωριμάζουν) τα σύκα. Ακόμα επειδή στη διάρκειά του ωριμάζουν τα σταφύλια και γυαλίζει η ρώγα τους, σε ορισμένες περιοχές ιδιαίτερα στη Νάξο και στη Χίο, λέγεται και Γυαλιστής ή Γυαλινός.
Στη Σωζόπολη (Ανατολική Ρωμυλία) ονόμαζαν τον Ιούλιο Αηκερακίτη από τη γιορτή της Αγίας Κυριακής την 7η ημέρα του, ενώ στον Πόντο λεγόταν και Χορτοκόπος, επειδή τότε έκοβαν τα χόρτα στους αγρούς.

Αύγουστος

Ο Αύγουστος, ο όγδοος μήνας του Γρηγοριανού έτους, με διάρκεια 31 ημέρες, κατείχε στο δεκάμηνο Ρωμαϊκό ημερολόγιο την έκτη θέση και γι' αυτό αρχικά ονομάστηκε Sextillis (Έκτος), από το Λατινικό Sextus (= έκτος).

Αργότερα όταν ο Νουμάς Πομπίλιος πρόσθεσε τον Ιανουάριο και τον Φεβρουάριο στην αρχή του έτους, ο Αύγουστος έγινε ο όγδοος μήνας χωρίς όμως να αλλάξει την ονομασία του Sextillis μέχρι το 8 π.Χ. που ο Sextillis ονομάστηκε Augustus (=Σεβαστός), από την τιμητική προσηγορία του Αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου, στον οποίο αφιερώθηκε ο μήνας αυτός. Η μετονομασία έγινε επειδή μήνα Sextillis ο Οκταβιανός ανήλθε για πρώτη φορά στην Υπατεία, κατήγαγε τρεις περιφανείς θριάμβους, τερμάτισε τον εμφύλιο πόλεμο και υπέταξε την Αίγυπτο (στις 15 Sextillis του 30 π.Χ.)

Το 4 π.Χ. ο Οκταβιανός πρόσθεσε αυθαίρετα στον Αύγουστο που ως τότε είχε 30 ημέρες, μία ημέρα που την πήρε από τον Φεβρουάριο, ώστε να μην υστερεί σε διάρκεια από τον Ιούλιο που ήταν αφιερωμένος στον Ιούλιο Καίσαρα.

Στις 13 Αυγούστου οι Ρωμαίοι τελούσαν στην περιοχή της λίμνης Nemi γιορτή προς τιμή της Diana με πομπή γυναικών που ήταν στεφανωμένες με τριαντάφυλλα και κρατούσαν αναμμένες δάδες. Στη γιορτή αυτή οι Ρωμαίοι τιμούσαν και τον θεό Virbius που αποτελούσε με την Diana ιερό ζευγάρι.

Στις 19 γιόρταζαν τα Vinalia που ήταν η δεύτερη γιορτή του κρασιού μετά τα Vinalia Priora (τα πρώτα Οινοφόρια) που τα γιόρταζαν στις 22 Απριλίου.

Στις 23 γιόρταζαν τα Vulcanalia προς τιμήν του Θεού Vulcanus (Ήφαιστος) και πρόσφεραν θυσία στον Θεό ψάρια ως ολοκαυτώματα, τα έριχναν δηλαδή να καούν στην θυσιαστήρια πυρά. Η θυσία αυτή υποκρύπτει έναν συμβολισμό που στηρίζεται στην αντίθεση ανάμεσα στο υγρό στοιχείο (ψάρια) και τη φωτιά, η οποία ταυτίζεται με τον Vulcanus.
Στους Βυζαντινούς χρόνους (και ως πρόσφατα σε αρκετά μέρη της Ελληνικής υπαίθρου), η 31η Αυγούστου θεωρούνταν κλειδοχρονιά, (τέλος του έτους) συνοδευόμενη από διαβατήρια έθιμα ανάλογα με εκείνα της παραμονής της Πρωτοχρονιάς.

Ο λαός θεωρεί τον Αύγουστο αρχή του χειμώνα "Από Αύγουστο χειμώνα κι' από Μάρτη καλοκαίρι", ή "Επάτησεν ο Αύγουστος η άκρη του χειμώνα, παύει ο φτωχός το δειλινό κι' ο άρχοντας τον ύπνο". Οι λαϊκές ονομασίες του Αυγούστου αναφέρονται συνήθως στην αφθονία των καρπών του: Συκολόγος λόγω της συγκομιδής των σύκων και Πεντεφάς ή Πενταφάς, Τραπεζοφόρος και Διπλοχέστης. "Αύγουστε καλέ μου μήνα να 'σουν δυο φορές το χρόνο", και "Αύγουστε τραπεζοφόρε, να 'σουν τρεις βολές το χρόνο".

Λέγεται επίσης Δριμάρης, από την δεισιδαιμονική αντίληψη ότι οι 12 ή οι 6 πρώτες του μέρες οι "δρίμες", είναι επικίνδυνες και όποιος λούζεται σ' αυτές ή πλένει ρούχα, κινδυνεύει να πάθει κακό ο ίδιος στην πρώτη περίπτωση, ή να καταστραφούν τα ρούχα στη δεύτερη. Οι "δρίμες" του Αυγούστου θεωρούνται το θερινό ανάλογο του χειμερινού 12ημέρου, όταν οι καλικάντζαροι προκαλούν αταξία και χάος. Και όπως οι καλικάντζαροι εκδιώκονται με αγίασμα των Θεοφανίων, έτσι ξορκίζουν και τις "δρίμες" του Αυγούστου με αγίασμα από την ακολουθία της Μεταμόρφωσης του Σωτήρος.

Οι 12 πρώτες μέρες του Αυγούστου λέγονται και "μερομήνια" (μέρα+μήνας) επειδή πιστεύεται ότι προαναγγέλλουν τον καιρό για όλους τους μήνες του έτους. "Η πέμπτη του Αυγούστου άνεφος κι' ο Μάης άβρεχος".

Κυνικά καύματα

Σε μερικές περιοχές οι "δρίμες" θεωρούνται ότι αρχίζουν στις 24 Ιουλίου και λήγουν στις 6 Αυγούστου. Αυτό σημαίνει ότι συμπίπτουν με την "Εώα επιστολή" του Σείριου, την ανατολή δηλαδή του λαμπρότερου άστρου του νυχτερινού ουρανού, λίγο πριν την ανατολή του Ηλίου. Ο Σείριος όμως είναι το λαμπρότερο άστρο του αστερισμού του Μεγάλου Κυνός και η "Εώα επιστολή" του σε αυτή τη χρονική περίοδο είχε συνδεθεί στην αρχαιότητα με τα "Κυνικά καύματα" τα "Dies Caniculariae" των Λατίνων, δηλαδή με τις θερμότερες μέρες του έτους, τα οποία "Κυνικά καύματα" οι Αρχαίοι τα απέδιδαν στην επιπλέον αύξηση της θερμοκρασίας από την υποτιθέμενη προσθήκη της ακτινοβολίας του Σείριου, στην ακτινοβολία του Ηλίου.

Η έκφραση "Κυνικά καύματα" συνδέεται αποκλειστικά και μόνο με τον αστερισμό του Μεγάλου Κυνός, μολονότι ως τις ημέρες μας έχει φτάσει από διαφορετική διαδρομή: Εξ αιτίας της απλοϊκής πίστης ότι οι δαγκωματιές των σκυλιών είναι μολυσμένες τις θερμές αυτές ημέρες του Αυγούστου.

Σεπτέμβριος

Ο Σεπτέμβριος, είναι ο ένατος μήνας του Γρηγοριανού ημερολογίου με διάρκεια 30 ημερών. Η Λατινική του ονομασία September, προέρχεται από το Septem (= Επτά), γιατί ήταν ο έβδομος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου.

Αργότερα με την προσθήκη του Ιανουαρίου και του Φεβρουαρίου στις αρχές του έτους, μετακινήθηκε στην ένατη θέση, αλλά δεν άλλαξε ποτέ το όνομά του μέχρι και σήμερα. Στο Ρωμαϊκό ημερολόγιο ο Jupiter, ο Ζευς Πατήρ, γιορταζόταν στους Ειδούς κάθε μηνός, δηλαδή την 15η ημέρα. Ειδικά κατά τους Ειδούς του Σεπτεμβρίου και του Νοεμβρίου, ο εορτασμός έπαιρνε ιδιαίτερη μεγαλοπρέπεια, με δημόσιο ιερό συμπόσιο, Epulum Jovis, θεάματα και αγώνες. Ο Jupiter είχε στη Ρώμη ιδιαίτερο ιερέα Flamen Dialis, που αντιπροσώπευε το Θεό σαν ζωντανό είδωλό του στον μεγαλοπρεπή ναό του στο Καπιτώλιο.

Τον Σεπτέμβριο τελούνταν στη Ρώμη μεγάλες γιορτές, τα Καπιτώλια και προς τιμήν του Δία, τα Ρωμαία Ludi Romani, ιδρυτής των οποίων υπήρξε κατά την παράδοση ο βασιλιάς Ταρκύνιος ο Πρεσβύτερος (616 – 578 π.Χ.). Η Σύγκλητος θέλησε να δώσει στον Σεπτέμβριο το όνομα του αυτοκράτορα Τιβέριου (14 π.Χ. – 37 μ.Χ.), ο οποίος όμως εναντιώθηκε έχοντας την ωριμότητα να σκεφθεί ότι οι συνεχείς αλλαγές στις ονομασίες των μηνών, μόνο σύγχυση προκαλούσαν.

Στις αρχές του 4ου μ.Χ. αιώνα καθιερώθηκε στην Κων/πολη ως αρχή του εκκλησιαστικού έτους η 1η Σεπτεμβρίου, που συνέπιπτε με την αρχή της Ινδικτιώνος, κατά την οποία ετελείτο εορταστική ακολουθία, η "Ακολουθία της Ινδίκτου". Έτσι κατά τους Βυζαντινούς χρόνους το έτος και οι Ινδικτιώνες άρχιζαν τον Σεπτέμβριο, σύμφωνα με τα πρωτοχριστιανικά έθιμα της Ανατολικής Εκκλησίας, που εξακολουθεί πάντα να γιορτάζει την 1η Σεπτεμβρίου ως Αρχή της Ινδίκτου, οπότε αρχίζει και το εκκλησιαστικό Έτος (Ενιαυτός).

Στην Πάτμο θεωρούσαν την 1η Σεπτεμβρίου αρχιχρονιά και την ονόμαζαν "Πρωτοσετεμπρίαν", ενώ οι Νισύριοι και οι Κώοι την ονόμαζαν "Καλοχρονιά" ή "Αρχιχρονιά". Πράγματι παλιότερα η 1η Σεπτεμβρίου λεγόταν "Αρχιχρονιά", σε αντίθεση με την "Κλειδοχρονιά" (31 Αυγούστου) οπότε "κλείδωνε" ο χρόνος. Την ημέρα αυτή , εορτή του Αγ. Συμεών του Στυλίτη, ήταν έθιμο οι έγκυες να απέχουν από κάθε εργασία, για να μη γεννηθεί το παιδί με το σημάδι του Αγ. Συμεών. Ο Σεπτέμβριος συνδέεται με ποικίλες προλήψεις. Έτσι σε ορισμένα μέρη η 1η Σεπτεμβρίου θεωρείται "Ημέρα του Χρονογράφου", καθώς πιστεύεται ότι την ημέρα αυτή ο Χάροντας "γράφει" όσους θα πεθάνουν στη διάρκεια του χρόνου και για να τον ξορκίσουν οι νοικοκυραίοι, σπάνε ρόδια στην είσοδο του σπιτιού τους.

Αλλά ο Σεπτέμβριος θεωρείται αρχή του νέου έτους επειδή εκτός από τη σχέση του με την "Κωνσταντίνεια Ινδικτιώνα" και την έναρξη του εκκλησιαστικού έτους, τον μήνα αυτόν, με την συγκομιδή και την αποθήκευση των καρπών, κλείνει ο κύκλος του φυσικού έτους. Οπωσδήποτε είναι ο μήνας της φθινοπωρινής ισημερίας (22 Σεπτ.), μιας πολύ λογικής αφετηρίας του έτους από αστρονομική άποψη. Άλλωστε, αρκετά αρχαιοελληνικά ημερολόγια (ανάμεσά τους των Λακεδαιμονίων και των Μακεδόνων), είχαν ως αφετηρία την φθινοπωρινή ισημερία. Έτσι σε ορισμένα μέρη, ονομάζουν τον Σεπτέμβριο Χινόπωρο θεωρώντας τον ως αρχή του φθινοπώρου που όντως αρχίζει ουσιαστικά την φθινοπωρινή ισημερία, καθώς από τότε μικραίνει σταδιακά η ημέρα και μεγαλώνει αντίστοιχα η νύχτα.

Ο Σεπτέμβριος έχει διάφορες ονομασίες στο λαϊκό καλαντάρι προερχόμενες από τις γεωργικές ασχολίες και τις εκκλησιαστικές γιορτές του.
Ονομάζεται Ορτυκολόγος λόγω του περάσματος των ορτυκιών που αποδημούν νότια, Τρυγομηνάς ή Τρυγητής λόγω του τρύγου, Αϊ – Νικήτας από τη γιορτή του Αγ. Νικήτα (15) και βέβαια Σταυριάτης, ή Σταυρίτης, ή και Σταυρός από τη μεγάλη εορτή της Ύψωσης του Τιμίου Σταυρού (14).

Οκτώβριος

Ο Οκτώβριος είναι ο δέκατος μήνας του Γρηγοριανού ημερολογίου με διάρκεια 31 ημερών. Η ονομασία του προέρχεται από τη Λατινική λέξη octo (= οκτώ), επειδή στο αρχαίο Ρωμαϊκό ημερολόγιο ήταν ο όγδοος στη σειρά μήνας. Στη συνέχεια πήρε τη δέκατη θέση, αλλά δεν άλλαξε ποτέ το όνομά του.

Στην αρχαία Ρώμη, στα μέσα του Οκτωβρίου, στους Ειδούς Οκτωβρίου όπως ονομάζονταν, οι Ρωμαίοι θυσίαζαν στο Πεδίον του Άρεως (Campus Martius) έναν εξιλαστήριο ίππο για να προκόψουν τα σπαρτά. Το αίμα του "Οκτωβρίου Ίππου" αναμιγνυόταν από τις Εστιάδες, τις ιέρειες της Θεάς Εστίας (Vesta), με τη στάχτη των βοδιών που είχαν θυσιαστεί στη γιορτή των Βουφονίων (αντίστοιχη της μεγάλης Αθηναϊκής γιορτής τον μήνα Σκιροφοριώνα) και το μίγμα αυτό αποτελούσε καθαρτήρια προσφορά στη γιορτή των Παλιλίων στις 21 Απριλίου.

Από τις 5 έως τις 12 Οκτωβρίου, δηλαδή για μια ολόκληρη εβδομάδα, τελούνταν στη Ρώμη προς τιμήν του αυτοκράτορα Οκταβιανού Αυγούστου μεγαλοπρεπείς γιορτές με τελετές και αγώνες στον Ιππόδρομο. Η γιορτή καθιερώθηκε το 19 π.Χ. κατά τη θριαμβευτική επιστροφή του Αυγούστου από την Ανατολή μετά τις εκεί νικηφόρες εκστρατείες του. Εντεταλμένοι ιερείς, οι Αυγουστάλιοι, είχαν επιφορτιστεί με την διατήρηση της λατρείας του Ρωμαίου αυτοκράτορα και του γένους των Ιουλίων (gens Julia)

Στον Οκτώβριο αναφέρεται και το αρχαιότερο γνωστό ακιδογράφημα. Ακιδογραφήματα ονομάζουμε τις πρόχειρες ακαλαίσθητες επιγραφές που γράφτηκαν με αιχμηρή ακίδα στους κίονες του Παρθενώνα και σε άλλα αρχαία μνημεία. Αν και έργο βέβηλων, κάποιες από τις επιγραφές αυτές αποδεικνύονται χρήσιμες, καθώς αναφέρονται σε ιστορικά περιστατικά και μας πληροφορούν έτσι για σημαντικά γεγονότα της ιστορίας της πόλης των Αθηνών δίνοντας συνήθως και χρονολόγηση. Κάποτε, τα ακιδογραφήματα αυτά, είναι και η μοναδική ιστορική πηγή για τα γεγονότα που αναφέρουν. Αρχαιότερο λοιπόν από όλα τα γνωστά ακιδογραφήματα, θεωρείται αυτό που χαράχτηκε στη μνήμη του επισκόπου Ανδρέα (7ος μ.Χ. αιώνας).

Εντοπίστηκε στον Παρθενώνα και είναι το παρακάτω:

+ Μ ΟΚΤΩΒΡΙΩ ΙΕ ΗΜΑ
+ ΙΝΔΖ ΕΤΕΛΙΩΘΗ
+ ΑΝΔΡΕΑC Ο ΑΓΙΩ
ΗΜ ΕΠΙCΚ ΕΤΟΥC CΤCΒ

Δηλαδή: " Μηνί Οκτωβρίω ΙΕ' Ημέρα 1, Ινδικτιώνος Ζ' Ετελειώθη Ανδρέας ο Αγιώτατος ημών Επίσκοπος, έτους ΣΤΣΒ' ".
Έχουμε έτσι την ενδιαφέρουσα πληροφορία ότι κατά τον 7ο μ.Χ. αιώνα, οι Αθηναίοι χρησιμοποιούσαν τον μήνα Οκτώβριο, ανέφεραν τις Ινδικτιώνες και χρονολογούσαν από τη γέννηση του Ιησού με την Αρχαία Ελληνική αρίθμηση.

Ο Οκτώβριος ή Οκτώβρης αναφέρεται συχνά από τον λαό ως Αϊ – Δημήτρης ή Αϊ – Δημητριάτης από τη γιορτή του Αγ. Δημητρίου στις 26 του μήνα. Η γιορτή αυτή που θεωρείται από τον λαό μας ως ορόσημο του χειμώνα, συνδυάζεται με τη γιορτή του Αγ. Γεωργίου στις 23 Απριλίου. Στο γεωργικό καλαντάρι οι δύο αυτές γιορτές, αποτελούν τις χρονικές τομές που χωρίζουν το έτος σε δύο ίσα μέρη, στο χειμερινό και στο θερινό εξάμηνο αντίστοιχα.

Το πιο σημαντικό δώρο του Οκτώβρη στους γεωργούς, είναι οι πολλές βροχές του, γι' αυτό και σε πολλά μέρη ονομάζεται Βροχάρης. Οι βροχές αυτές θεωρούνται ευεργετικές και γι' αυτό ο λαός λέει: "Οκτώβρης και δεν έσπειρες, οκτώ σακιά δεν γέμισες". Μήνας τις σποράς ο Οκτώβρης, λέγεται και Σποριάτης, Σποριάς και Σπαρτός, ονομασίες που τις συναντάμε και στον Νοέμβριο, αφού η σπορά είναι μια παρατεταμένη διαδικασία.

Οι Λατίνοι αγρότες επίσης, ονόμαζαν τον Οκτώβρη Sementillius (=Σποριάτη) από το Semen (=Σπόρος). Σε διάφορα μέρη ο Οκτώβριος λέγεται και Μπρουμάρης (Ομιχλώδης, Σκοτεινός), μια ονομασία όμως, που τη συναντάμε πιο συχνά για τον Δεκέμβριο, από το Λατινικό Bruma που σημαίνει την μικρότερη ημέρα, ή αντίστοιχα την μεγαλύτερη νύχτα (22 Δεκεμβρίου). Σε άλλα μέρη λέγεται και Παχνιστής, από την πάχνη που πέφτει στους αγρούς.

Τέλος η παράδοση συνδέει τον Οκτώβριο με την Γρηγοριανή μεταρρύθμιση του ημερολογίου. Όταν ο Πάπας Γρηγόριος ο 13ος αποφάσισε να εφαρμόσει το 1582 μ.Χ. την αλλαγή του Ιουλιανού ημερολογίου, έπρεπε από κάποιον μήνα να αφαιρεθούν 10 ημέρες που από την εφαρμογή του Ιουλιανού ημερολογίου από το 45 π.Χ. έως το 1582 μ.Χ. είχαν μετρηθεί, χωρίς στην πραγματικότητα να έχουν διανυθεί. Αυτό το παράδοξο, προέκυψε από το ότι το πολιτικό έτος του Ιουλιανού ημερολογίου, ήταν λίγο μεγαλύτερο από το τροπικό έτος των εποχών. Για αυτή την αλλαγή, ο "κλήρος" έπεσε στον Οκτώβρη. Συγκεκριμένα, την Πέμπτη 4 Οκτωβρίου του 1582 μ.Χ. δεν την διαδέχθηκε η 5, αλλά η 15 Οκτωβρίου του ιδίου έτους. Διαλέχτηκε δε για την αλλαγή αυτό το δεκαήμερο, επειδή δεν περιείχε σπουδαίες γιορτές αγίων, ούτε ιδιαίτερες γιορτές του τυπικού της Ρωμαιοκαθολικής Εκκλησίας.
Έτσι, οι ημερομηνίες 5 έως 14 Οκτωβρίου του 1582 μ.Χ. στο Γρηγοριανό ημερολόγιο, δεν υφίστανται στην ιστορία.

Νοέμβριος

Ο Νοέμβριος, είναι ο ενδέκατος μήνας του Γρηγοριανού ημερολογίου με διάρκεια 30 ημερών. Η Λατινική του ονομασία November, προέρχεται από το Novem (= Εννέα), γιατί ήταν ο ένατος μήνας του Ρωμαϊκού ημερολογίου.

Αργότερα με την προσθήκη του Ιανουαρίου και του Φεβρουαρίου στις αρχές του έτους, μετακινήθηκε στην ενδέκατη θέση, αλλά δεν άλλαξε ποτέ το όνομά του μέχρι και σήμερα. Τον μήνα Νοέμβριο οι ιερείς στην αρχαία Ρώμη, έκαναν ειδικές τελετές χρησιμοποιώντας ένα ζεύγος Ελλήνων και ένα ζεύγος Γαλατών.

Οι ιερουργίες αυτές, ήταν μυστικές και αθέατες, κατάλοιπο αρχαιότερων Ρωμαϊκών ανθρωποθυσιών, όπου θυσιάζονταν ένα ζεύγος Ελλήνων και ένα ζεύγος Γαλατών αιχμαλώτων, εξ ου και η ονομασία Galus – Graecus της ανθρωποθυσίας εκείνης. Οι Ρωμαίοι πίστευαν ότι με την εξιλαστήρια αυτή θυσία, μπορούσαν να εξευμενίζουν τους θεούς τους, εφαρμόζοντας την σχετική ρήση των Σιβυλλικών χρησμών.

Ο Νοέμβριος ονομάζεται από το λαό και Σποριάς, καθώς είναι ο μήνας της σποράς των δημητριακών και των οσπρίων. Καλείται επίσης Μεσοσπορίτης, επειδή τότε οι αγρότες βρίσκονται στο μέσον της σποράς. Τυπική γιορτή της σποράς που δείχνει πόσο συνδεδεμένες είναι οι γιορτές των αγίων με τις γεωργικές ασχολίες, είναι τα Εισόδια της Θεοτόκου στις 21 του μήνα. Λέγεται ακόμα και Βροχάρης για τις βροχές του, Ανακατωμένος για το ανακάτεμα του καιρού και Χαμένος από το "χάσιμο" της ημέρας, επειδή οι ημέρες του είναι από τις μικρότερες του έτους.

Στη διάρκειά του, αρχίζει στον τόπο μας να μεγαλώνει το κρύο. Τη μεταβολή αυτή του καιρού προς το χειρότερο, την "μηνάει" λέει ο λαός, ο Αγ. Μηνάς που γιορτάζει στις 11 Νοεμβρίου. Το κρύο δυναμώνει του Αγ. Φιλίππου (14 Νοεμβρίου) και τελικά "αντριεύει" του Αγ. Αντρέα (30 Νοεμβρίου). Το πρώτο δεκαπενθήμερο του Νοεμβρίου δύει η Πούλια, το φαντασμαγορικό ανοικτό σμήνος των Πλειάδων, γεγονός που σημαίνει την ορμητική έλευση του χειμώνα. Το ουράνιο αυτό σημάδι, ήδη από την αρχαιότητα (Ησίοδος), προειδοποιούσε και συνεχίζει να προειδοποιεί τους γεωργούς να σπεύσουν να ολοκληρώσουν τη σπορά, αλλά και τους κτηνοτρόφους, να κατηφορίσουν προς τα χειμαδιά.

- "Όντας η Πούλια βασιλεύει, ο καλός ο ζευγολάτης αποσπέρνει κι' ούτε τσοπάνος στα βουνά, ούτε ζευγάς στους κάμπους",
- "Η Πούλια βασιλεύοντας και πίσω παραγγέλλοντας, μήτε τσοπάνος στα βουνά, μήτε γεωργός στους κάμπους"
- "Ο Αη – Μηνάς εμήνυσε Πούλια μην ξημερώσει".

Η Πούλια ως ευκολοδιάκριτος σχηματισμός αστέρων είναι ένα σημαντικό αστρονομικό σημάδι, αφού από τη θέση της στην Ουράνια σφαίρα, οι γεωργοί και οι κτηνοτρόφοι προσδιόριζαν την ώρα κατά τη διάρκεια της νύχτας και μ' αυτό το ουράνιο νυχτερινό "ρολόι", κανόνιζαν τις δουλειές τους με το χάραμα της ημέρας. Αντίστοιχα, η ανατολή της Πούλιας στα τέλη του Μάη, σηματοδοτεί την έναρξη του θερισμού, όπως βέβαια και η δύση της, σηματοδοτεί την έναρξη του οργώματος. Άλλες λαϊκές ονομασίες του Νοεμβρίου είναι Σκιγιάτης (σκιά, νύχτα), Κρασομηνάς (επειδή ανοίγουν τα καινούργια κρασιά), Αγιομηνάς, Φιλιππάτης και Αντριάς, από τις γιορτές του Αγίου Μηνά, Φιλίππου και Αντρέα αντίστοιχα. Ακόμα λέγεται και Αϊ – Ταξιάρχης, Αρχαγγελίτης, Αϊ – Στράτης και Αϊ – Στράτηγος από τη γιορτή των Ταξιαρχών στις 8 Νοεμβρίου.

Δεκέμβριος

Ο Δεκέμβριος, ο 12ος και τελευταίος μήνας του Γρηγοριανού ημερολογίου, με διάρκεια 31 ημέρες, ήταν ο δέκατος μήνας στο Ρωμαϊκό ημερολόγιο και εκεί οφείλεται και το όνομά του. December (Δέκατος) από το Λατινικό Decem (= Δέκα).

Το όνομα αυτό δεν το άλλαξε ποτέ, ούτε και όταν ο αυτοκράτορας Λούκιος Κόμμοδος (161–192 μ.Χ.) θέλησε να τον μετονομάσει σε Αμαζόνιο (Amazonius) προς τιμήν της όμορφης γυναίκας του που την μορφή της ως Αμαζόνα, την είχε χαραγμένη στην πέτρα του δαχτυλιδιού του.

Στη Ρώμη, γιορτάζονταν από τις 17 έως τις 23 Δεκεμβρίου τα Σατουρνάλια προς τιμήν του Θεού Saturnus (Κρόνος), πρώτου μυθικού βασιλιά του Λατίου. Κοινή αγροτική γιορτή μέχρι το 217 π.Χ. τα Σατουρνάλια, έγινε μια από τις σπουδαιότερες γιορτές των Ρωμαίων. Στις 7 ημέρες της διάρκειάς της, τελούνταν θυσίες, γίνονταν συμπόσια και ανταλλάσσονταν δώρα. Μέσα σε ατμόσφαιρα γενικής ευφορίας, παραμεριζόταν κάθε κοινωνική διάκριση, διακόπτονταν οι δίκες, τα μαθήματα και οι πολεμικές επιχειρήσεις, αμνηστεύονταν κρατούμενοι, οι δούλοι εξισώνονταν με τους κυρίους τους και έπαιρναν μέρος μαζί τους στα τυχερά παιχνίδια που οργίαζαν τις ημέρες αυτές.

Ακολουθούσε στις 25 Δεκεμβρίου η γιορτή του χειμερινού ηλιοστασίου, τα Βρουμάλια, ή Μπρουμάλια. Η ονομασία προέρχεται από το Λατινικό Bruma που υποδηλώνει την χειμερινή τροπή, δηλαδή την μικρότερη ημέρα. Η 25 Δεκεμβρίου ήταν επίσης η ημέρα που γιορτάζονταν η γέννηση του του Μίθρα (του Αήττητου Ήλιου). Η γιορτή αυτή συνδυαζόταν με τα Ελληνικά Κρόνια (12η Εκατομβαιώνος), με σημαντικές επιδράσεις από τις γιορτές της Δήμητρας και του Διονύσου. Η Χριστουγεννιάτικη χοιροφαγία, είναι ως γνωστόν επιβίωση αρχαίου Ρωμαϊκού εθίμου.

Στα Σατουρνάλια, για να εξασφαλιστεί η ευφορία της γής, θυσίαζαν στον Κρόνο (Saturnus) και στην Δήμητρα Ceres χοίρους και καταναλώνονταν το κρέας τους σε κοινά συμπόσια.
Στο Βυζάντιο, τα Βρουμάλια άρχιζαν στις 24 Δεκεμβρίου και διαρκούσαν ως τις 17 Ιανουαρίου, δηλαδή 24 ημέρες, έτσι ώστε την πρώτη ημέρα τους να γιορτάζουν όσοι το όνομά τους άρχιζε από "Α", τη δεύτερη ημέρα όσοι το όνομά τους άρχιζε από "Β" κ.ο.κ. μέχρι να εξαντληθεί το αλφάβητο. Τις ημέρες αυτές, οι αυτοκράτορες πρόσφεραν δώρα σε φίλους, συγγενείς και στο προσωπικό των ανακτόρων. Τις γιορτές αυτές, κατήργησε επίσημα η Σύνοδος της Ρώμης το 743, ουσιαστικά όμως διατηρήθηκαν στον απλό λαό μέχρι τον 12ο αιώνα. Το ίδιο και οι πολλές άλλες παγανιστικές γιορτές του Δεκεμβρίου, που η μεγάλη απήχησή τους στα λαϊκά κυρίως στρώματα, είχε ωθήσει την Εκκλησία στην επίσημη καταδίκη τους με τον 62ο κανόνα της εν Τρούλλω ΣΤ' Οικουμενικής Συνόδου το 680, αν και οι Χριστιανοί στη θέση τους, γιόρταζαν μαζί τη Γέννηση, την Περιτομή και την Βάπτιση του Ιησού.

Υπό την πίεση των μεγάλων Χριστιανικών εορτών, οι αρχαίες αυτές γιορτές, εξαλείφθηκαν με την πάροδο των αιώνων. Έμειναν όμως μέχρι και τις μέρες μας οι δοξασίες, οι θρύλοι και ο μεταφυσικός φόβος για τα δαιμονικά του 12ημέρου, τους δικούς μας καλικάντζαρους, τους Loups-Garous (λυκάνθρωπους), που σε περιοχές της Γαλλίας πίστευαν ότι βγαίνουν τα μεσάνυχτα των Χριστουγέννων και τρώνε σκυλιά, οι Γερμανοί φυλάγονταν από τον "Άγριο Κυνηγό", τη "Μανιακή Στρατιά" και τις "Αγριογυναίκες" και οι Σκανδιναυοί από τα "Δαιμόνια που σπέρνουν τον πανικό".

Οι δοξασίες αυτές του 12ημέρου (από τα Χριστούγεννα έως την παραμονή των Θεοφανίων), έχουν κοινή προέλευση τις ειδωλολατρικές γιορτές που σχετίζονταν κυρίως με το χειμερινό ηλιοστάσιο, (23 Δεκεμβρίου) προς τιμήν της Άκκας Λαρεντίας, τα Μπρουμάλια, τη γέννηση του Μίθρα (25 Δεκεμβρίου), τις Καλένδες Ιανουαρίου, την 1η Ιανουαρίου και τα Vota-Votorum Nuncopatio, στις Feriae Festivae (Τεταγμένες Εορτές) στις 3 Ιανουαρίου.

Τα Βοτά (Vota) προς τιμήν του Πανός εορτάζονταν στη Ρώμη αρχικά την 1η Ιανουαρίου, με θυσίες και ευχετήριες εκδηλώσεις για το καλό της πόλης. Το 44 π.Χ. προστέθηκαν δεήσεις για τον αυτοκράτορα και ο εορτασμός μεταφέρθηκε στις 3 Ιανουαρίου.

Στα Λαρεντάλια τελούνταν νεκρικές θυσίες, από τον Μεγάλο Ποντίφηκα. Η Άκκα Λαρεντία εθεωρείτο κατά τη Ρωμαϊκή μυθολογική παράδοση η Λύκαινα που θήλασε τον Ρώμο και τον Ρωμύλο.
Οι αγρότες γύρω από τη Ρώμη, λάτρευαν με το ίδιο όνομα μία θεότητα της γης προστάτιδα της γεωργίας, την Dea Dia (Θεά Δία). Οι δύο Θεές, είναι μάλλον δύο μορφές της ίδιας θεότητας. Η Acca Larentia είναι καθαρά μυθολογική. Θεωρείται εκτός από τροφός του Ρώμου και του Ρωμύλου και μητέρα των Λαρήτων, των Εφεστίων Θεών και των 12 Αρουραίων Αδελφών (από το αρχαιοελληνικό "άρουρα" που σημαίνει γη, εξ ου και "αρουραίος" = ο προερχόμενος από τη γη και κατ' επέκταση ο αγροτικός), αλλά και ερωμένη του Ηρακλή και συχνά ταυτίζεται με τις Χθόνιες θεότητες Φλόρα και Φαύνη.

Η Dea Dia αφ' ετέρου, ταυτίζεται με τις αρχαιότερες θεότητες Ρέα (ή Κυβέλη), Γη και Δήμητρα.

Τα Χριστούγεννα, η κατά σύμβαση γενέθλια ημέρα του Ιησού, την οποία η Εκκλησία θέσπισε στη θέση των Σατουρναλίων και των Μπρουμαλίων, αντικατέστησε στους Σκανδιναυούς, μια σειρά από ηλιολατρικές παγανιστικές εορτές στο τέλος του Δεκεμβρίου. Οι γιορτές αυτές, κοινές και στους Αγγλοσαξωνικούς λαούς, λεγόταν Yule, ονομασία ταυτόσημη σήμερα με τα Χριστούγεννα (Yule = Christmas festival), αλλά που παλαιότερα σήμαινε "δίσκος" ή "τροχός" και συμβόλιζε την είσοδο του δίσκου του Ήλιου στο χειμερινό ηλιοστάσιο (22 Δεκ.)

Επίσης Yule Log ονομάζονταν οι φωτιές που άναβαν την ημέρα του χειμερινού ηλιοστασίου για να χαιρετήσουν την επάνοδο του Ήλιου στο Βόρειο Ημισφαίριο. Από το πανάρχαιο αυτό έθιμο των Βορειοευρωπαίων παγανιστών, επιβιώνουν οι ευχές "God Jul", "Gloedeling Jul", "Hauskaa Joulua" κ. ά. που αναφέρονται μεν στον γιορτινό περίγυρο των Χριστουγέννων, ουσιαστικά όμως υπενθυμίζουν τους εορτασμούς προς τιμήν του Ανίκητου Φωτοδότη και Ζωοδότη Ήλιου.
Ένα άλλο Βορειοευρωπαϊκό έθιμο, είναι το Jul-Klapp. Τη νύχτα των Χριστουγέννων, νεαρά συνήθως άτομα καβάλα σε τράγους (!!!), πετούν στα σπίτια δώρα και πειράγματα ή ερωτόλογα και σπεύδουν να εξαφανιστούν πριν να αναγνωριστούν.

Ένα ενδιαφέρον εθιμικό δρώμενο του χειμερινού ηλιοστασίου, τηρείται μέχρι και σήμερα στην Αυστρία. Οι συμμετέχοντες χωρίζονται σε δύο ομάδες, τους Καθαρούς και τους Ακάθαρτους. Οι Καθαροί, ντυμένοι με σκουροπράσινο σακάκι και μαύρο δερμάτινο παντελόνι, φορούν στο κεφάλι ένα είδος ψεύτικης κόμμωσης σε διάφορα σχήματα. Οι Ακάθαρτοι, φορούν προβιές και στα πρόσωπά τους άγριες μάσκες. Η γιορτή αυτή κατάγεται από τη λατρεία της Τευτονικής Θεάς της γονιμότητας Πέρτχα ή Πέρχθα.

Στο ημερολόγιο του λαού μας, ο Δεκέμβριος αναφέρεται γενικά ως Γιορτινός, λόγω των πολλών θρησκευτικών γιορτών του και ειδικά Αϊ-Νικολιάτης ή Παππού-Νικόλας, αλλά και "Νικολοβάρβαρα". Από τις γιορτές του Αγ. Νικολάου και της Αγ.Βαρβάρας και Κυρ-Λευτέρης από τη γιορτή του Αγ. Ελευθερίου στις 15 Δεκ. που χαρίζει "καλή λευτεριά" στις έγκυες.

Η ημέρα αρχίζει βέβαια να μεγαλώνει μετά τις 22 Δεκ. αλλά η λαϊκή παράδοση, βιαστική από της Αγ. Άννας (9 Δεκ.) ήδη αναφέρει ότι "η μέρα παίρνει ανάσα" ή "άνεση" και από του Αγ. Σπυρίδωνα (12 Δεκ.) "η μέρα παίρνει ένα σπυρί", δηλαδή μεγαλώνει λίγο-λίγο και η αύξηση αυτή γίνεται τα Χριστούγεννα μια ολόκληρη ώρα. Απ' αυτό και η ρήση "Χριστός γεννάται, ώρα γεννάται". Καθώς οι πιο κρύες μέρες θεωρούνται τα "Νικολοβάρβαρα", (οι γιορτές των Αγίων Βαρβάρας (4 Δεκ.), Σάββα (5 Δεκ.) και Νικολάου (6 Δεκ.), η παράδοση λέει για τους τρεις αυτούς άγιους: "Η Αγία-Βαρβάρα βαρβαρώνει (το κρύο), ο Αϊ-Σάββας σαβανώνει κι' ο Αϊ-Νικόλας παραχώνει" ή "Τα Νικολοβάρβαρα κάνει νερά και χιόνια" και "Τ' Αϊ-Νικολοβάρβαρα κατεβασιές και χιόνια, μπουράσκες και τελώνια".

Ο Δεκέμβριος λέγεται και Άσπρος μήνας ή Ασπρομηνάς (Μακεδονία) και αλλού Χιονιάς για το πυκνό του χιόνι, ιδίως τα Χριστούγεννα. "Χριστούγεννα-Χριστόχιονα". Στον Πόντο ονομάζεται Χριστιανάρης, στη Λέσβο Χριστουγεννιάτης, στη Ρόδο Χριστουγεννάρης και αλλού Χριστουγεννάς.

Για τους ορθόδοξους, η πραγματική αρχή του καινούργιου χρόνου είναι τα Χριστούγεννα. "Χριστούγεννα, Πρωτούγεννα, πρώτη γιορτή του χρόνου", με την (από θρησκευτική άποψη) αιτιολογία ότι αν κάτι κάνει τον χρόνο καινούργιο, δεν είναι η εναλλαγή των αριθμών, αλλά η είσοδος του Υιού και Λόγου του Θεού στον χρόνο της ιστορίας του ανθρώπου.