Οικολογία και οικολογισμός
Γράφει ο Παναγιώτης Βουλιάκης
Οικολογία είναι η μελέτη των σχέσεων μεταξύ των ζώντων οργανισμών και του περιβάλλοντός τους. Την ενδιαφέρει το δίκτυο σχέσεων που στηρίζει όλες τις μορφές ζωής. Τονίζει το γεγονός ότι τα πάντα στη φύση είναι αλληλένδετα. Μπορεί να θεωρηθεί επιστήμη, περιγραφική αρχή, ακόμα και ηθική αξία.
O όρος οικολογία (από τις λέξεις οίκος και λόγος) χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τον Ernst Haeckel το 1873.
Ο οικολογισμός είναι μια πολιτική θεωρία που δομείται στη βάση οικολογικών προτάσεων, ιδιαίτερα εκείνων που αφορούν τον βαθύτερο σύνδεσμο μεταξύ ανθρωπότητας και φυσικού κόσμου: οι άνθρωποι είναι μέρος της φύσης, όχι «κύριοί» της. Ο οικολογισμός μερικές φορές διακρίνεται από τον περιβαλλοντισμό: ο πρώτος συνεπάγεται την υιοθέτηση μιας σκοπιάς με επίκεντρο τη ζωή ή το οικοσύστημα ενώ ο δεύτερος ενδιαφέρεται για την προστασία της φύσης προς όφελος τελικά του ανθρώπου.
Ο οικολογισμός είναι ιδεολογία: ως συνεκτικό σύνολο ιδεών παρέχει μια βάση για οργανωμένη πολιτική δράση. Ποικιλόμορφες οικολογικές «ομάδες πίεσης», συνδυάζοντας τις δυνάμεις τους κατάφεραν να εισαγάγουν τη δική τους οπτική στην ημερήσια διάταξη της πολιτικής.
Ο οικολογισμός ως ιδεολογία
Δίχως να ασπαστούν –τουλάχιστον δημόσια- την ανάγκη για μια απότομη ρήξη με τις τρέχουσες κοινωνικές συμβάσεις, οι οικολόγοι έχουν αναπτύξει ένα ριζοσπαστικά νέο σύνολο εννοιών και αξιών, με τις οποίες αντιλαμβάνονται και ερμηνεύουν τον κόσμο.
Δίχως να αποσκοπεί στη διατήρηση, μεταβολή ή ανατροπή του υπάρχοντος συστήματος σχέσεων εξουσίας, ο οικολογισμός, όπως κάθε ιδεολογία δίνει μια περιγραφή της υπάρχουσας τάξης με τη μορφή μιας «κοσμοθεωρίας», παρέχει ένα μοντέλο του επιθυμητού μέλλοντος, ένα όραμα της αγαθής κοινωνίας, και υποδεικνύει τρόπους με τους οποίους μπορεί και πρέπει να επέλθει η αλλαγή.
Κάποιοι, όπως ο Ντόμπσον θεωρούν πως η οικολογία, ως συμπαγής πολιτική ιδεολογία, περιλαμβάνει μια διμερή κριτική της σύγχρονης κοινωνίας, υποστηρίζοντας αφενός ότι είναι μη βιώσιμη και, αφετέρου, ότι είναι ανεπιθύμητη.
Είναι μη βιώσιμη λόγω της εξάντλησης των πόρων και της ρύπανσης και ανεπιθύμητη επειδή η «βιομηχανική κουλτούρα» μας απαιτεί να υιοθετήσουμε μια στάση εκμετάλλευσης του φυσικού κόσμου και να αποξενωθούμε από το φυσικό περιβάλλον μας.
Ο οικολογισμός θεωρείται συνήθως μια νέα ιδεολογία που συνδέεται με την εμφάνιση του οικολογικού ή πράσινου κινήματος στα τέλη του 20ου αιώνα , αν και τα ίχνη του μπορούν να εντοπιστούν στην αντίδραση ενάντια στην εκβιομηχάνιση που εκδηλώθηκε κατά τον 19ο αιώνα. Εκφράζει την ανησυχία για τη ζημιά που προκαλεί στον φυσικό κόσμο ο αυξανόμενος ρυθμός της οικονομικής ανάπτυξης. Ζημιά που οξύνθηκε κατά το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα με την εμφάνιση της πυρηνικής τεχνολογίας, της όξινης βροχής, της τρύπας του όζοντος, της αύξησης της θερμοκρασίας παγκοσμίως κλπ. Εκφράζει την αγωνία για την υποβάθμιση της ποιότητας της ανθρώπινης ζωής και, εντέλει, για την ίδια την επιβίωση του ανθρώπινου είδους.
Οικοκεντρισμός
Οι «συμβατικές» ιδεολογίες έχουν εκφράσει κι αυτές, συχνά, ανησυχίες σχετικές με το περιβάλλον: Ο οικοσοσιαλισμός αποδίδει ευθύνες για την καταστροφή του περιβάλλοντος στο αδηφάγο πάθος του καπιταλισμού του κέρδους. Ο οικοσυντηρητισμός έχει συνδέσει την προστασία του οικοσυστήματος με την επιθυμία για διαφύλαξη παραδοσιακών αξιών και καθιερωμένων θεσμών. Ο οικοφεμινισμός θεωρεί πως για την οικολογική κρίση ευθύνεται το σύστημα της εξουσίας των ανδρών, αφού οι άνδρες είναι λιγότερο ευαίσθητοι από τις γυναίκες απέναντι σε φυσικές διαδικασίες ή τον ίδιο τον φυσικό κόσμο.
Ο οικολογισμός διακρίνεται από τα παραδοσιακά πολιτικά δόγματα επειδή ξεκινά από μια εξέταση εκείνου που τείνουν να αγνοούν: τους αλληλοσυσχετισμούς που συνδέουν τους ανθρώπους με όλους τους ζωντανούς οργανισμούς και, ευρύτερα, με τον «ιστό της ζωής».
Ανθρωποκεντρισμός είναι η πεποίθηση ότι οι ανάγκες και τα συμφέροντα του ανθρώπου έχουν πρωτεύουσα ηθική και φιλοσοφική σημασία. Ο ριζοσπαστικός χαρακτήρας του οικολογισμού οφείλεται στο γεγονός ότι προσφέρει εναλλακτική απάντηση στην ανθρωποκεντρική θεώρηση που υιοθετούν όλες οι άλλες ιδεολογίες: δεν αντιμετωπίζει τον φυσικό κόσμο ως απλώς έναν βολικό πόρο στην υπηρεσία των ανθρώπινων αναγκών. Υπογραμμίζοντας τη σημασία της οικολογίας, ο οικολογισμός, αναπτύσσει μια οικοσυστημική κοσμοθεωρία που περιγράφει το ανθρώπινο είδος ως μέρος της φύσης και τίποτα περισσότερο.
Ρηχή και βαθιά οικολογία
Για τον οικοκεντρισμό, μια από τις θεωρίες με τη μεγαλύτερη επιρροή είναι η υπόθεση της Γαίας που προώθησε ο James Lovelock και περιγράφει τον πλανήτη Γη ως ζωντανό οργανισμό που ενδιαφέρεται πρωτίστως για την επιβίωσή του. Κάποιοι άλλοι, όπως ο Capra εξέφρασαν τη συμπάθειά τους για ανατολικές θρησκείες που δίνουν έμφαση στη μοναδικότητα της ζωής, όπως ο ταοϊσμός και ο βουδισμός Ζεν.
Οι «ρηχοί» οικολόγοι ή «μετριοπαθείς Πράσινοι», όπως κάποιες περιβαλλοντικές ομάδες πίεσης, πιστεύουν ότι η έκκληση στο ιδιωτικό συμφέρον και τον κοινό νου θα πείσει το ανθρώπινο είδος να υιοθετήσει ασφαλέστερες οικολογικά πολιτικές και τρόπους ζωής. “Shallow” ecologists είναι, για τον Νορβηγό φιλόσοφο Arne Naess, όσοι δέχονται τα διδάγματα της οικολογίας, αλλά τα τιθασεύουν στις ανάγκες και τους σκοπούς του ανθρώπου.
Για τους «σοβαρούς» οικολόγους ή «σκληροπυρηνικούς Πράσινους», αντίθετα, μόνο μια θεμελιώδης αναδιάταξη των πολιτικών προτεραιοτήτων, και η προθυμία να προταχθούν τα συμφέροντα του οικοσυστήματος έναντι οποιουδήποτε ξεχωριστού είδους, μπορεί, τελικά, να εξασφαλίσει την επιβίωση του πλανήτη και των ανθρώπων. Μέλη και των δυο ρευμάτων μπορούν να βρεθούν στα «αντικομματικά» Πράσινα κόμματα που εμφανίστηκαν από τη δεκαετία του 1970 και μετά στη Γερμανία, στην Αυστρία και σε άλλες ευρωπαϊκές χώρες. Οι οπαδοί της «βαθιάς» οικολογίας , είναι υπέρ της ολιστικής σκέψης: ο φυσικός κόσμος πρέπει να κατανοηθεί ως αλληλένδετο σύνολο που περιλαμβάνει ανθρώπους και μη, όπως επίσης και τον άψυχο κόσμο και όχι μέσω των επιμέρους τμημάτων του. Κάθε κομμάτι έχει σημασία μονάχα σε σχέση με τα άλλα κομμάτια, και τελικά σε σχέση με το σύνολο. Επίσης, η φύση θεωρείται ορισμένες φορές ως πηγή γνώσης και «σωστής ζωής», με την ανθρώπινη ολοκλήρωση να προκύπτει μέσα από την εγγύτητα και τον σεβασμό για τη φύση, και όχι από την προσπάθεια κατάκτησής της.
Ως ιδεολογία, ο οικολογισμός, σε επίπεδο «δομής», μοιάζει με τις πολιτικές φιλοσοφίες: παρέχει όραμα και υποδεικνύει τρόπους για μια καλύτερη ζωή.
Σε επίπεδο «λειτουργίας» παίρνει τη μορφή πολιτικών κινημάτων: παρέχει βάσεις για οργανωμένη πολιτική δράση.
Όπως θα έγραφε και ο Heywood το πρόβλημά του είναι, ίσως, "το ότι βασίζεται πάνω σε μια φιλοσοφία που είναι βαθύτατα ξένη προς τον πολιτισμό που θέλει να επηρεάσει, αν θέλει να είναι επιτυχημένη. Ωστόσο αυτό ακριβώς μπορεί να είναι και η πηγή της απήχησής του".
Παραπομπές στη βιβλιογραφία:
Andrew Heywood , Εισαγωγή στην Πολιτική, εκδ. Πόλις, Αθήνα 2006
Andrew Heywood , Πολιτικές Ιδεολογίες, Αθήνα: Πόλις 2007
Hall S., Held D., McGrew A., Η Νεωτερικότητα Σήμερα, εκδ. Σαββάλας, Αθήνα 2003
Fritjof Capra, Το Τάο και η Φυσική, εκδ. Ωρόρα, Αθήνα 1982
Murray Bookchin, Η οικολογία και η επαναστατική σκέψη, εκδ. Ελεύθερος Τύπος, Αθήνα, 1977
James Lovelock, Gaia: A New Look at Life on Earth, Oxford University Press, 1979
Aldo Leopold, A Sand County Almanac (1949)
Andrew Dompson, Green Political Thought, Unwin Hyman, London 1990
Arne Næss, Ecology, community and lifestyle. Cambridge University Press, 1989
Εικόνα: woodleywonderworks, "Atlas, it's time for your bath"
Παναγιώτης Βουλιάκης
