Από την εκπαίδευση του οφέλους στην παιδεία του βάθους

Ανδρέας Μαρνέρος – Martin Luther Universitaet Hall Wittenberg
Η επιζήτηση της παντογνωσίας είναι ύβρις εσχάτη. Η Ολύμπια θεολογία το υπονοεί λέγοντας «ουδείς σοφώτερος Θεών» και η χριστιανική θεολογία κάνει ακόμα ένα βήμα πιο πέρα διακηρύσσοντας «είς εστίν ο πάνσοφος ... ο ουρανίας αψίδος οροφουργός ... των εφετών η ακρότης ...». Και φσικά η προσπάθεια υπερβάσεως του άκρου οδηγεί στο βάραθρο. Είναι ευκολονόητο, λοιπόν, γιατί η πρωτοχριστιανική θεολογία χρησιμοποιεί τέτοιες Ομηρικές αλληγορίες.
Αλλά για τον επιστήμονα είναι το απόλυτα ανέφικτο της απόλυτης Γνώσης μαρτυρική δοκιμασία. Ακόμη πιο χειρότερη απ' αυτό όμως είναι η επίγνωση ότι όσο περισσότερο διευρύνεται η γνώση τόσο περισσότερο και στενεύει η γνώση . Όσο μεγαλώνει το πεδίο της οικουμενικής Γνώσης τόσο και πιο στενά γίνονται συγκριτικά τα όρια της ατομικής Γνώσης. Πριν από μακρινές χιλιετηρίδες η οικουμενική γνώση και η ατομική γνώση ήταν ταυτόσημες. Αργότερα, αυτά που ήξερε ο κυνηγός δεν ήξερε ο γεωργός. Αλλά ήταν εύκολα να τα μάθει ή να αλλάξει από την μια ειδικότητα στην άλλη. Αιώνες αργότερα, οι ειδικότητες έγιναν σε καλπάζοντα ρυθμό υποειδικότητες και οι υποειδικότητες έγιναν υπο-υποειδικότητες και συνεχώς το ένα υπο-ακολουθεί το επόμενο. Ούτως ώστε η πολυγνωσία ενός σημερινού σοφού, ενός μοντέρνου επιστήμονος, ενός συγχρόνου ανθρώπου, δεν ξεπερνά το μέγεθος κόκκου άμμου, συνιστώντος στοιχείου απεράντων αμμολόφων. Και έτσι γίνεται ακόμη πιο βαρύς στους σημερινούς καιρούς ο τοτινός σαρκασμός ενός Ηρακλείτου: «Ανθρώπων ο σοφώτατος, προς θεόν πίθηκος».

Δρ Μάνος Δανέζης

Επίκουρος Καθηγητής

Πανεπιστήμιο Αθηνών

Τμήμα Φυσικής 

Όπως όλοι γνωρίζουμε, οι Θετικές Επιστήμες δεν δομήθηκαν πάνω σε κάποιες επιστημονικά αποδεικνυόμενες προτάσεις, αλλά σε μια σειρά φιλοσοφικών κατηγορημάτων, όπως ο χρόνος, η ύλη, και ο χώρος, το εννοιολογικό περιεχόμενο των οποίων αλλάζει από εποχή σε εποχή. Μια τέτοια ριζική αλλαγή του περιεχομένου αυτών των όρων οδηγεί σε μια ολοκληρωτική ανατροπή του επιστημονικού οικοδομήματος, την οποία ονομάζουμε Επιστημονική Επανάσταση.

Τέτοιες Επιστημονικές Επαναστάσεις έχουν συντελεστεί τόσο κατά την διάρκεια της Προσωκρατική περιόδου, όσο και την περίοδο του 16^ου και 17^ου αιώνα.

Όπως μας διδάσκει η ιστορία των πολιτισμών, επακόλουθο κάθε μεγάλης Επιστημονικής Επανάστασης είναι η ανάπτυξη ενός νέου πολιτισμικού ρεύματος, το οποίο στηριζόμενο στο νέο φιλοσοφικό υπόβαθρο των θετικών επιστημών, αντικαθιστά το παλαιό, επιδρώντας ριζικά τόσο στο επίπεδο της κοινωνικής συγκρότησης όσο και της θεολογικής σκέψης.

Ο δυτικός πολιτισμός όπως τον γνωρίζουμε σήμερα στηρίχθηκε στα δόγματα της επιστημονικής επανάστασης του 16^ου και 17^ου αιώνα.

Όπως έχουμε αντιληφθεί ο πολιτισμός αυτός διέρχεται μια περίοδο δραματικά αυξανόμενης κοινωνικής κρίσης η οποία συν τω χρόνω αποσαθρώνει τις παγκόσμιες κοινωνικές δομές.

Την κατάρρευση αυτή, η οποία, αργά ή γρήγορα, θα οδηγήσει τον δυτικό πολιτισμό σε μεγάλες περιπέτειες, είναι επιτακτική ανάγκη να τη σταματήσει η ανάπτυξη ενός νέου δυτικού πολιτισμικού ρεύματος το οποίο θα πρέπει να στηρίζεται, τόσο στις ανθρωπιστικές αρχές, τις οποίες ο δυτικός πολιτισμός έχει προ πολλού και εξ ολοκλήρου λησμονήσει, όσο και στο νέο επιστημονικό πνεύμα που επιτάσσει την ανάπτυξη μιας νέας λογικής και ηθικής της επιστήμης

Για την νέα αυτή Επιστημονική Επανάσταση, όσο και για τις βασικές αρχές του νέου πολιτισμικού ρεύματος που αυτή επαγγέλλεται θα συζητήσουμε στην διάρκεια της ημερίδας  «Από την εκπαίδευση του οφέλους στην Παιδεία του βάθους»

Η διδασκαλία ένα προς ένα εμπεριέχει ενδογενείς δυσκολίες που δεν είναι αντιληπτές στη γενική εκπαίδευση διότι δεν υπάρχει η διπλή επιλογή του ζευγαριού δάσκαλος-μαθητής όπου τίποτα δεν είναι φυσιολογικό. Η νοητική συμβατότητα είναι σπάνια. Και είναι όλο και πιο σπάνια ανάλογα με το επίπεδο. Όμως ο δάσκαλος είναι και ελκυστής, ακόμα και αν αυτό το φαινόμενο είναι ακατανόητο για τα συμβατικά δεδομένα. Με τα προικισμένα παιδιά, αυτός ο ελκυστής γίνεται παράξενος. Σπάζει τα κοινωνικά όρια και αγγίζει άμεσα την ανθρωπιά του μαθητή. Σε αυτό το στάδιο υπάρχει ο αλληλοσεβασμός. Ο μαθητής δεν αφήνεται ακόμα στη μαεστρία του δασκάλου. Μόνον εφόσον δημιουργηθεί το πλαίσιο εμπιστοσύνης, όπου εκφράζεται ελεύθερα η σκέψη του δασκάλου και αναπτύσσονται χωρίς φόβο οι ικανότητες του μαθητή. Η εμπιστοσύνη βασίζεται στις έννοιες της θυσίας και της αξιοπιστίας. Κάθε κίνηση του δασκάλου πρέπει ν' ακολουθείται από έργα. Η υλοποίηση των ιδεών είναι καθοριστική για την εξέλιξη του μαθητή. Επιπλέον η θυσία του δασκάλου, αν γίνει αντιληπτή, μετατρέπει τον αποδέκτη σε γνήσιο μαθητή. Διότι συνειδητοποιεί την αξία του αγώνα του. Κάθε δυσκολία είναι απλώς ένα εμπόδιο που, όταν ξεπεραστεί, γίνεται εφόδιο γνώσης. Το κυριότερο πρόβλημα του μαθητή είναι ο εντοπισμός του προβλήματος. Η προσπάθεια της επίλυσης με κόστος, δημιουργεί τον προβληματισμό του προβλήματος. Πολλοί περιμένουν από τον δάσκαλό τους την επίλυση προβλημάτων, ενώ στην πραγματικότητα ο ρόλος του είναι να τα εντοπίζει, για να δείξει τη μεθοδολογία. Και βρίσκοντας τη λύση, ο μαθητής μπορεί να εκφραστεί μέσα στο πλαίσιο του δασκάλου. Ο καθένας έχει να παίξει έναν δημιουργικό ρόλο όπως σ' ένα παίγνιο όπου η στρατηγική είναι του τύπου win-win, διότι υπάρχει η συμπληρωματικότητα στο πεδίο της οντολογίας. Η ίδια η τελεολογία του δασκάλου διαμορφώνει την οντολογία του μαθητή. Όμως, όλη αυτή η διαδικασία βασίζεται πάνω στο κόστος∙ ο χρόνος του δασκάλου μετατρέπεται δυναμικά σε χρόνο του μαθητή. Και αυτές οι χορδές του χρόνου δημιουργούν ένα κομβικό σημείο, που αποτελεί το μάθημα ζωής. Η μέγιστη δυσκολία για τον μαθητή είναι ότι το μάθημα αυτό δεν μπορεί να γίνει με γραμμικό τρόπο, δεν μπορεί να γίνει στο πλαίσιο της εξειδίκευσης. Συνεπώς, ο μαθητής πρέπει να ξεπεράσει τους δισταγμούς του. Δίχως να χάσει χρόνο, δεν μπορεί να ζήσει το μέλλον του. Δίχως να χαθεί, δεν μπορεί να γνωρίσει. Διότι δίχως αγώνα, δεν υπάρχει αξία. Και δίχως τέχνη, δεν έχει νόημα η τεχνική. Μόνο μ' αυτόν τον τρόπο το μάθημα ζωής δεν μπορεί παρά να γίνει έργο ζωής. Στην αρχή, το μάθημα ζωής το δίνει ο δάσκαλος, και ο μαθητής το παλεύει για να γίνει έργο. Στο τέλος, το μάθημα γίνεται έργο για τον δάσκαλο ενώ το έργο δημιουργεί τη ζωή για τον μαθητή. Έτσι, το ζευγάρι δάσκαλος-μαθητής παράγει μέσω του μαθήματος αυτό που ονομάζουμε εκ των υστέρων έργο ζωής.

Ζούμε σε ένα «παγκόσμιο χωριό», αγοράζουμε «παγκόσμια προϊόντα», μιλούμε για τη διεθνή επιχείρηση και τον «παγκόσμιο πολίτη», ο οποίος όμως πρέπει πλέον να (α) κατέχει πολύ καλά την «τεχνοκρατική» γνώση της ειδικότητάς του αλλά και να (β) έχει σε βάθος αντίληψη του «ανθρώπου», των διαχρονικών σκέψεων που διαμόρφωσαν τις σημερινές κοινωνικές δομές και τη σχετικότητα της ύπαρξής του. Η ισορροπημένη εξέλιξη των δύο παραπάνω στοιχείων και το συνεχώς αναβαθμιζόμενο «γνώθι σαυτόν» είναι παράγοντες αποτελεσματικότητας και ουσιαστικής προσφοράς.

ΤΑ ΚΥΡΙΑ ΣΗΜΕΙΑ ΑΝΑΦΟΡΑΣ ΜΟΥ ΘΑ ΕΙΝΑΙ:

• Θέματα ορισμών
• Η εξέλιξη του ανθρώπου στους αιώνες
• Προ και μετά τη βιομηχανική επανάσταση, φιλοσοφικά θέματα και τάσεις
• Το «παγκόσμιο χωριό» σήμερα
• Ο ρόλος της επιχείρησης και το θεσμικό μέλλον της
• Αναζήτηση των «τεχνοκρατών» και των «ταλαντούχων» ανθρώπων
• Εμπειρία από το συνέδριο Παγκόσμιος Μάνατζερ: Διαδρομές Αυτογνωσίας
• Αρχικά συμπεράσματα
• Ο επιτυχημένος διεθνής πολίτης: Διλήμματα και αυτογνωσία
• Πληρώσατε την γην και κατακυριεύσατε αυτής
• «Ανησυχία» για τον ψυχισμό του σύγχρονου παγκόσμιου πολίτη, τον πολιτισμικοτεχνολογικά ωθούμενο μεσαίωνα, το group thinking, το virtual reality, κοκ.
• Οι πλούσιοι, τα golden boys και οι κοινοί θνητοί
• Συμβουλές, ευρύτητα παιδείας, ισορροπημένη μάθηση, τελικά συμπεράσματα, γνώθι σαυτόν!

ΠΕΡΙΛΗΨΗ
Ξεκινώντας από το διακύβευμα αξιολογικού προσδιορισμού του πολιτισμού- καλλιέργειας, αλλά και του δυώνυμου, επιστήμων πολίτης και κλασικές (δηλ. διαχρονικές, αναλλοίωτες) ανθρώπινες αξίες, διαπραγματευόμαστε την ουσία της οντότητας επιστήμων- άνθρωπος με την παιδεία και τις ελληνικές κλασικές αξίες. Η παιδεία είναι όρος αναφοράς ολόκληρης της κλασικής φιλοσοφικής παράδοσης. Δεν είναι υπερβολή αν υποστηρίζαμε ότι η παιδεία ταυτίστηκε με τη φιλοσοφία, η οποία με χαρακτηριστική ολιστική πρόθεση αποσκοπούσε στην προστασία της ζωής και στην πλήρωση όλων των ανθρωπίνων αναγκών που προέκυπταν ή προσδιόριζαν «τό εἶναι» και «τό γίγνεσθαι». Γι' αυτό η κλασική παιδεία σχεδίασε και υπηρέτησε το όραμα του homo ecoumenicus. Η φιλοσοφία που θεμελίωσε το όραμα αλλά και το όραμα καθεαυτό είναι κλασικό. Γι' αυτό παραμένει παγκόσμια πρόκληση και φιλόδοξη αναφορά κάθε αναγεννησιακής πολιτιστικής προσπάθειας.
Οι κλασικές αξίες ή ύψιστες αρχές, αναλλοίωτες μέσα στο χρόνο, καθιστούν το αρχαιοελληνικό πνεύμα διαχρονικό και τη συμβολή του στη παγκόσμια διανόηση και τον πολιτισμό παμμεγίστη. Ως τα κύρια ιδανικά, τις αρετές, τα ιδεώδη, αναφέρουμε τη φιλοσοφική γνώση, την αυτογνωσία, την αδελφότητα, την ευρυθμία, την αυτονομία, την εσωτερική πειθαρχία, την αξία της μνήμης, και της απλότητας, την δημοκρατία, την ελευθερία, τη δικαιοσύνη, την αγνότητα, την αξία του κάλλους και της αρμονίας, την εξάσκησης ισχύος με σύνεση και σοφία. Εντός των κλασικών αρχών συμπεριλαμβάνονται και τα ιδεολογικά σημεία της Ασκληπιείας πρακτικής και της Απολλώνιας μαντικής αφού από αυτά εκπηγάζουν οικουμενικά μηνύματα. Όλα αυτά συνδυαζόμενα στον καθημερινό βίο με τις ελευθέριες τέχνες και απαρεγκλήτως το βίωμα, σχηματοποιούν την χρηστοήθεια, την θεοσέβεια και αποδίδουν δοξασμό στην εργασία- υλική ή πνευματική. Σε κάθε εκδήλωση της καθημερινής-κοινωνικής ζωής, ως τρόπος ζωής, είναι να πραγματωθεί η ανθρώπινη ύπαρξη κατ' αλήθειαν. Και ο επιστήμων-άνθρωπος-πολίτης να επιζητεί να μετάσχει ενεργητικά ολιστικά με τα πνευματικά εφόδια, την αγωγή μέσα από την μέθοδο και την πράξη. Η αγωγή μέσα από τις κλασικές αξίες είναι η καθοδήγηση προς την ψυχική ανωτερότητα, την ευγένεια και το φως, είναι αποτέλεσμα ενός τρόπου του 'ζην' που προϋποθέτει όργανα προσανατολισμού που οριοθετούν την μέθοδο και την πράξη, εν τέλει προς μια Παιδεία του βάθους..

Λέξεις Κλειδιά: Κλασικές αξίες, αλήθεια, δια βίου παιδεία, οικουμενικός άνθρωπος, αρετή, ελευθέριες τέχνες, καθήκοντα και δικαιώματα, παγκόσμια ηθική τάξη, ηθική